MAUARA-NAHR ما وراء النهر
— Қазақты қалай танимыз?
— Аяқтан шалуына қарап…
«Адам өз жұбынан жан тыныштығын таппаса, ғұмыры босқа өткенмен тең. Ондай адам сырттай күліп жүрсе де, іштей азап шегеді. Ішкі әлемі қу медиенге айналып, өзгенің қамалында тұтқынға түскен жан сияқты күн кешеді. Негізі бостандық деген сырттан емес, жаннан басталады. Жүрегі тыныштық таппаған адамның дүниесі түгел болғанымен, өзі қашан да қамауда қала береді. Мүмкін, Күнім де өзін солай сезінген шығар. Өзгенің шешімінің шеңберінде өмір сүріп, еркіндік атаулыдан алыстап, өзін қапаста қамалған құс секілді сезінген болар. Отбасын сақтап қалуға барынша тырыстым, өзгеруге, өзгертуге барымды салдым. Бірақ бәрі нәтижесіз аяқталды. Себебі шаңырақтың іргетасы екі жүректің бір қалауынан қаланады. Ал Күнім мен менің қалауымыз бір арнаға тоғыспады. Екеумізді тек бір нәрсе жәутең көз, арадағы бала ғана ұстап тұрды…»
«БІР ҮЙДЕГІ БӨТЕНДЕР»
Имам Әбу Ханифадан:
«Біздің сөзімізбен ешкім пәтуа бере алмайды, егер оның қайдан алынғанын білмесе»
деген сөзі риуаят етілген. Бұл ескерту, фиқһи мәтіндерден белгілі болғандай, барлық адамға емес, ижтиһад дәрежесіне жеткен абсолютті мүжтәһидке арналған. Себебі бір пікірдің негізін, дәлелін, үкім шығару тәсілін тану тек сол дәрежедегі адамның қабілетіне сай келеді.
كما في الظهيرية: روي عن أبي حنيفة أنه قال لا يحل لأحد أن يفتي بقولنا ما لم يعلم من أين قلنا، وإن لم يكن أهل الاجتهاد لا يحل له أن يفتي إلا بطريق الحكاية، فيحكي ما يحفظ من أقوال الفقهاء
Фиқһ ғылымының қалыптасу кезеңінде мүфти – үкімнің дәлелін тікелей Құран, сүннет, ижмағ және қияс арқылы шығара алатын мүжтәһид болған. Яғни мүфти ұғымы мүжтәһидпен теңестірілген.
Алайда кейінгі ғасырларда ижтиһад шартына сай келетін ғалымдар сирегендіктен, бұл дәрежеге ие мүфтилер тарих сахнасынан кеткен. Фиқһи мәтіндер мен мәзһаб мутааххир ғалымдарының талдауларынан белгілі болғандай, бүгінгі кезеңде ижтиһадқа қабілетті мүфти жоқ деуге болады.
وقالوا: ما يصدر من غير الأهل ليس بفتيا حقيقة، وإنما هو حكاية عن المجتهد أنه قائل بكذا، وباعتبار هذا الملحظ تجوز حكاية قول غير الإمام
Сондықтан қазіргі уақытта мүфти деп жүрген адамдар — нағыз мүфти мағынасында емес, мазһаб аясында шейхтардың талдауына сүйене отырып, басымдық берілген пікірлерді жеткізуші ғана. Олар үкім шығармайды, тек бұрынғы үкімдерді хикая етеді. Осыған байланысты қазіргі фәтуа — ижтиһади емес, риуая негізінде берілетін мазһабтық пәтуа сипатына ие.
Бұл шындықты мутааххир ғалымдар да мойындаған. Мысалы, әл-Хаскәфи өзінің “әд-Дурр әл-мухтар” атты еңбегінің кіріспесінде: «Бізге шейхтар қай пікірді таңдаса, соны ұстану жүктеледі. Бұл – олардың өмірінде берген пәтуасына тең» деп атап өтеді.
وأما نحن فعلينا اتباع ما رجحوه وما صححوه كما لو أفتوا في حياتهم
Осылайша, пәтуа беру – ижтиһад емес, тақлидтің бір түрі болып қалды. Ал шынайы мағынадағы мүфтилік, яғни дәлел негізінде жаңа үкім шығару құқығы — қазіргі уақытта жүзеге аспай тұр.
«Бахру райқ 6/293-294»
Сәләфилер және фиқһта сәләфилік бағытты ұстанатындар, имам Әбу Ханифаға кейбір хадистер жетпеген деп сенеді. Бұл сенімдеріне имам Әбу Юсуф және Мұхаммедтің сөздерін негізге алатындары да бар. Мысалы, осы жақында бір жігіт имам Кәусаридің “Мәқоләтынан” мына сөзді өзіне дәлел етіп жатқанын байқадым. Бұл кітапта имам Кәусари ең алдымен имам Әбу Юсуфтың сөзін келтіріп: “Егер Әбу Ханифаға осы уақфтың ләзім болмау мәселесінде хадис жеткенде, айтқан сөзінен қайтқан болатын еді” Ары қарай имам Кәусари: “бұдан келіп шығатын қорытынды: имам Әбу Ханифа уақфтың осы мәселесінде Шурайх әл-Қадыйға ілескен”, деп, Әбу Ханифаға хадис жетпегеніне ишара етеді. (156-бет) Имам Әбу Юсуфтың және басқада ғалымдардың осы мағыналас сөздеріне негізделетіндер баршылық.
Біріншіден: жоғарыдағы Әбу Юсуфтың сөзі - тарихи хабар. Яғни нақты факт емес. Тарихи хабарға негізделіп, кескінді (қатғи) үкімді тастай алмаймыз. Бұл ғылыми қателік. Оқырман! Имам Әбу Юсуф айтып тұрған уақф мәселесі түсінікті болу үшін төменде оны аша түсемін.
Имам Әбу Ханифа осы көзқарасында, егер бір адам мешітті яки кез келген пайдасы тиетін затты адамдар пайдалансын деген мақсатта уақфқа қалдырса, бұл ісі міндетті болмайды. Ол адам кейін сөзінен қайтуына рұқсат. Себебі “уақфқа бердім” деген сөзбен уақф ләзім (міндетті) болмайды. (Фатхул қадир 5/40) Әбу Ханифа бұл үкімді сахаба, табиғиндерден жеткен хабарларға негізделіп айтқан. Себебі олардың кезеңінде уақфпен мәміле осылай жасалатын. Ал уақф - тікелей ғұрыпқа және адамдардың өз-ара мәмілесіне байланысты. Ендігі кезекте біз әлгі тарихи хабарларға негізлеліп, Әбу Ханифаға хадис жетпеген деп айта алмаймыз. Бұл - ғылыми сауатсыздық, қараңдық. Себебі Әбу Ханифаның үкімі мүжтахидтің хақында кескінді (қатғи). Қалай біз, тарихи хабарлармен үкімді жоққа шығарамыз?!
Екіншіден: ғалымның ісі фиқһ кітаптарындағы бір-біріне қарама-қайшы сөздерді біріктіріп, дұрыс қорытынды жасау. Оларды кесіп алып, қарсы тарапқа дәлел ету емес. Ғалым сонысымен ғалым. Себебі кітаптарда ондай пікірлер өте көп. Соның бірі жоғарыдағы Әбу Юсуфтың сөзі. Мүжтахид ғалым бір-біріне қарама-қайшы аяттарды қалай біріктірсе, нағыз маман осындай сөздерден дұрыс қорытынды жасап, өз мәнһажына сай етуі тиіс.
Қорыта келе, имам Әбу Ханифаға үкім хадистер толық жеткен деп сенеміз. Және бұған бізде нақты факттер жетерлік. Ал бұған әлгіндей тарихи хабарлар қарсы дәлел бола алмайды.
Қарызды зекеттің орнына есептеуге бола ма?
Қарыз беруші адам бұрын берген қарызын зекетке санай алмайды. Яғни,
“саған берген қарызым, осы жылғы зекетімнің орнын басады”
деп айта алмайды. Бірақ егер қарызын қайтара алмай жүрген кедейге: “Мынау менің зекетім” деп қолына зекетін беріп, кейін сол ақшаны қарызы ретінде қайтарып алуына болады. Бұл берген зекетін, қарызының орнына кері алудың тәсілі.
Имам Хаскафи өзінің «Дуррул мухтар» еңбегінде:
وحيلة الجواز أن يعطي مديونه الفقير
زكاته، ثم يأخذها عن دينه
«Бұл мәселеде жарамды айла жолы: қарыз беруші өзінің кедей борышкеріне зекетін береді, сосын сол берілген ақшаны бұрынғы қарызының орнына қайта алады.»
(Раддул мухтар, 2/271)
«Әшбәһ» еңбегінде:
Осылай жасау – кедей борышкердің мойнын қарыздан құтқарудың жақсы жолы.», делінген
Яғни, зекетті нақты түрде кедейдің қолына беріп, “Бұл менің зекетім” деп меншігіне өткізгеннен кейін, сол адамнан бұрын берген қарызын сұрап алуға болады.
Бұл амалдың шарттары:
1. Борышкер фақир (кедей) болуы керек. Егер ол бай болса, зекет беру де, бұл жолмен қарыз қайтару да дұрыс болмайды.
2. Зекет нақты түрде меншіктеу арқылы берілуі тиіс, яғни кедей борышкер зекетті тікелей өзі иелік етуі тиіс.
Фиқһи қағидада:
العبرة في الزكاة التمليك، فإذا تم التمليك صحت، ولو عاد المال بعد ذلك
«Зекет үкімі мүлікті меншіктеу арқылы жүзеге асады. Егер ол кедейдің меншігіне өтсе, зекет дұрыс болады – кейін ақша кері қайтса да.», делінген.
Ал егер борышкер қарсы шығып, бермей қойса ше?
Имам Хаскафи «әл-Дуррул мухтарда» былай дейді:
ولو امتنع المديون أخذها، لكونه ظفر بجنس حقه، فإن مانعه رفعه للقاضي
«Егер борышкер беруден бас тартса, мүзәкки (зекет беруші) ақшаны өзі алады. Себебі ол – өз хақының баламасымен кездесіп тұр. Егер борышкер бермесе, қазыға (сотқа) беруіне болады.»
Яғни, борышкер: «Мен бұл ақшаны сенің қарызың ретінде қайтармаймын» деп қарсылық білдірсе, зекет беруші ақшаны қарсылығына қарамай өзі алып қоюына құқылы.
Үй алуға жиналған ақшадан зекет беріледі ме?!
Ақша жинап, болашақта үй сатып алғысы келетін адамның қаржысы нисап мөлшеріне (2 млн 400 мың) жетсе немесе асса, әрі бір жыл өтсе, зекет беруі парыз ба? Бұл мәселе фиқһ мәтіндерінде екі түрлі көзқараспен түсіндірілген.
Бірінші пікір – зекет беріледі
Мәзһабтағы негізгі мәтіндерге (المتون المعتمدة) сүйенген көпшілік ғалымдар, ақшаның болмысы өсімді мүлік (مال نامي) болғандықтан, оны қандай ниетпен ұстағанына қарамастан, егер нисапқа жетіп, жыл толса – зекет парыз деп тұжырымдайды.
Бұл пікір
әл-Һидая, әл-Бахр, әл-Бәдәәиғ, әл-Ми‘раж
секілді сенімді қайнарлардан көрінеді.
Қағида ретінде:
الزكاة تجب في النقد كيفما أمسكه، للنماء أو للنفقة
Яғни, ақша – өсімге жарамды мүлік ретінде қарастырылады, оны үйге, нәпақаға жұмсау ниеті зекетті тоқтатпайды.
Екінші пікір – зекет берілмейді
Кейбір ханафи ғалымдары, соның ішінде Ибн Мәләк, егер ақша нақты түрде адамның негізгі қажеттілігіне (الحاجة الأصلية) арналса, мысалы үй, қарыз, кәсіп құралы секілді нәрселер, онда ол ақша шариғатта «жоқпен тең» деп бағаланады дейді.
Олар мына қағидаға сүйенеді:
المشغول بالحاجة الأصلية كالمعدوم
Яғни, егер мүлік адамның тіршілігіне тікелей қажетке жұмсалуы тиіс болса, онда ол зекеттен босатылады. Алайда бұл пікір көпшілікке қарсы және мәзһабтың негізгі мәтіндерінде келген түсініктен алшақ.
Ханафи мәзһабының ғалымы
Ибн Абидин бұл екі көзқарасты талдай келе, өз ұстанымын былай негіздейді:
فإذا كان معه دراهم أمسكها بنية صرفها إلى حاجته الأصلية لا تجب الزكاة فيها، لكن إن لم تكن مستحقة الصرف عند تمام الحول وجب إخراج الزكاة
Егер адамның қолында белгілі бір негізгі қажеттілікке жұмсалуы тиіс деп ниет етіп ұстаған ақшасы болса – оған зекет парыз емес. Алайда, егер жыл толған сәтте ол ақша шынайы түрде сол қажеттілікке арналмаған болса, яғни нақты шығындалу міндеті туындамаған болса – зекет беруі қажет.
Яғни, тек ниет жеткіліксіз. Мүліктің зекеттен босатылуы үшін оның нақты түрде қажеттілікке арналуы, сол кезде соған
жұмсалуы шарт.
Қорытындылай келе:
Үй алу мақсатында жиналған ақша, егер нақты түрде сол мақсатқа жұмсалуы бекітілмесе – зекет парыз. Мысалы, шарт жасалмаған, үй таңдалмаған, тек оймен сақталып тұрса – мүлік өсімге жарамды деп есептеліп, зекеттен босатылмайды.
Бұл мәселе шариғаттағы мына қағидамен түйінделеді:
العبرة في الزكاة بحقيقة الحال لا بمجرد النية
Зекетке қатысты үкім – мүліктің нақты жағдайымен өлшенеді, құр ниетпен емес.
Кітап жазу қиын, бірақ оданда қиыны кітаптағыдай өмір сүру.
«Исламдағы әйел тазалығы» 3 ші басылымына предзаказ ашық
👇
https://wa.me/message/YSG2HMX2JTOSE1
Елімізде жұмсақ ұстаздар өте көп. Әр қоғамда бір тентек болуы керек те шығар бәлкім. Сол үшін мені сөгіп, мінезіме мін тақпаңыздар. Жалған бар жерде жұмсақ бола алмаймын! Тым болмаса маған тиіспеңдер, соның өзі көмек.