JAHONGIR MUHAMMAD (USA, Original)

-Саид бошини деворга урса қон чиқмас ҳолга тушди. Болалари “ғиди-биди” қилишганда яна ураверди.
Бир куни ўғли 9-11 рақамини терганди, уйининг олдига бир зумда уч-тўртта полиция ҳамда ўт очиришва тез ёрдам машиналари шовқин-сурон билан етиб келди. Қамоққа кетишдан аранг қутулиб қолди.
-Дада, агар яна уришсангиз чиқиб кетишим керак экан,-деди ўғли орада таржимонлик қилиб,- ота-онаси билан келишмаганлар учун махсус уй бор экан. Ҳамма нарсани бепул беришар экан.
-Керак бўлса яна ураман, деди Саид,- мани қамайди деган эдинг, олиб кетишмадику!
-Мен урганлари йўқ, урмоқчи бўлдилар ,-деб айтдим,-деди боласи.
Энди Саид жаҳли чиққанда “Болама-болам”, деган ашулани хиргойи қиладиган бўлди.
Охир оқибат ёши бир жойга етганда болалари уни уйидан қувишибди. Яқинда уни катта бир дўконда кўриб қолдим. Икки йилдирки ўзи тенги бир қора танли чол билан яшаётган экан.
-Отам 103 кирган. Мен отамдан ўтаман,-деди у.-Ҳар куни мана шу ерда икки соат тўхтамасдан у ёқдан бу ёққа, бу ёқдан у ёққа юраман. Саломатлигим мустаҳкам.
Оиласи ҳақида сўрагандим׃
-Улар ўз йўлига мен ўз йўлимга. Ҳар ким ўзи учун яшаши керак!-деди ва шахдам қадам ташлаб йўлида давом этди.
60. ЎЗ УСТИДАН КУЛИШ
Кавсар опа ва Умар ака …Бу оила Туркия орқали кўчиб келган ўзбеклардан. Улар
икки қизидан фақат битта нарсани илтимос қилардилар.
-Ҳамма айтганингизни қиламиз, машина ҳам олиб берамиз, ўқишингзига пул ҳам берамиз, фақат, бир кун америкаликни етаклаб келманглар,- дейишради улар.
Қизларнинг каттаси университетни битирар экан, бир куни малла бир йигитнинг қўлидан ушлаб уйига олиб келди.
-Шу йигит билан тўй бўлмоқчимиз,- деди қизи.
Умар аканинг оёғи ердан узилгандек гурсиллаб йиқилди. Кавсар опа ҳам унга қараб туриб йиқилиб қолди. Анчадан кейин ўзига келган Умар ака қизини оқ қилди. Қизи оқ қилгани нима эканлигини тушунмади ҳам. Уни уйдан қувишди. Ёшлар чиқиб кетишди ва оила қуриб яшай бошладилар. Бир йилга бормасдан оила юрмади. Ажралдилар. Қиз кўчада қолди. Ота-онада, нима қилишсин, уйга олиб келишди. Бир кетиб икки бўлиб қайтганди қиз. Неваралари ҳам маллавой.
Кавсар опа ҳали ҳам ҳеч кимга гап бермайди. Давраларнинг тўрини эгаллаб олади. Яқинда қизи ҳақидаги юқоридаги гапларни оғзини тўлдириб латифа қилиб айтиб берди.
-Қизим бир муддат бошимизни ерга қаратдинг-а- деса,м,- Мам, менку чиқиб келдим, бошқаларнинг қизи ҳали ҳам бирга яшаб юрибди, деб ҳазил қилади, жувонмарг бўлмағур. Аммо боласи бирам ширинки асти қўяверасиз. Сенга америкаликка тегма, деб 20 йил гапирдик, лекин қулоғингга оламдинг, десам׃
-Нега, олдим-ку, у йигит америкалик эмас, канадалик эди,- дейди.
Америка шунақа, ўз устидан кулишни ҳам ўргатади.
61.”ТУРКИЯГА КЕТАМАН!”
Кавсар опа билан Умар ака Америкага келган кунларидан буён мана 20 йилдир-ки доим ғарб ҳаётидан шикоят қилар ва пенсияга чиқдик-ми Туркияга кетамиз дер эканлар. Орада икки марта кетиб қолибдилар ҳам.
Биринчисида, Умар ака Истанбулда автобусга миниб тиқилинчда бўғилиб ўлишига оз қолгач, дарҳол сафар халтасини орақлаб қайтиб келишган экан.
Иккинчисида, Кавсар опа бозорлик қилиб қайтаётганда сумкасидан ҳужжатларию пулларини олиб қочишибди. Миршабларга боришса, ” Сизлар курдмисизлар?” деб сўрашибди.More…
-Нима деяпсиз, биз асл турклармиз,- дейишган экан׃
-Асл турклар қачондан бери курдларнинг лаҳчасида гапирадиган бўлишди?-деб арз-додларига қулоқ ҳам солишмабди.
Шундан кейин яна Америкага қайтиб шу ерда ҳужжатларни қайтадан тиклашибди. Яқинда Умар ака пенсияга чиқди. Кавсар опанинг ҳам пенсияга чиқишини кутмоқда. Кейин Туркияга кетар эканлар.
-Бутунлай кетамиз.- дейишаркан билганлар ҳазиллашиб:
-Буларнинг “бутунлай” деганлари “бир неча кунга” деган маънони англатади,- деб киноя қилиб юришибди.
62.ОЁҒИ ва ҚЎЛИНИ СИНДИРДИ

У негадир қўлига қабр тошини олгандек ранги оқариб кетди. Индамай китобга қараб ўтираверди. Китоб унинг қўлида тобора оғирлашиб бораётган ва у эса, чўкиб кетаётгандек эди. Ошхонадан умр йўлдошимнинг “чой тайёр!” деган гапини эшитиб, ўрнимдан туриб, унинг ёнига бордим.
-Келган меҳмонга аввал китоб эмас, чой берадилар,-деди умр йўлдошим.
У тўғри айтаётганди. Аммо иш-ишдан кечганди. Меҳмонлар олдига дастурхон ёзилиб, чой олиб келинганда ҳам учинчи одам китобни тиззасида олиб ўтирар ва лом-мим демасди. Дастурхонга ош келганда у индамай ўрнидан турди-да китобни жавонга қўйди. У ҳатто “Табриклайман” ҳам демагани диққатимни тортди. Олдинги икки кишининг гапларидан ранжиди, шекилли, деб эътибор бердим. У икки соат давомида у ҳеч гапга ҳам қўшилмади. Меҳмонлар кетиш олдидан мени яна бир табриклашар экан, учинчи одам тумшуғини осилтирганча ташқарига чиқдию бирдан олтин топгандек юзига ёруғлик югурди.
-Кеча Америкага яқинда келган Олимжон деган йигит ишга кириш учун таржимаи ҳолини юборибди. Ҳар эҳтимолга кўра ҳаммага тарқатиб қўймоқдаман, балки иш топилса, хабар қиларсизлар, дебди. Аммо қойил қолдим. Америкага келганимга йигирма йилдан ошдию биринчи марта бунақа пишиқ ёзилган таржимаи ҳолни кўрдим. Жуда билимли бола экан.Талантига қойил қолдим,-деди.
У балки мени ранжитмоқчи бўлиб бу гапни айтгандир, лекин мен хурсанд бўлдим. Чунки ўша йигит илтимос қилиб келганда таржимаи ҳолини мен ёзиб бергандим-да.
65. РОҲАТОЙ
Тошкентда Роҳатой тошдан сут соғиб оламан, деса, шуни уддасидан чиқадиган деб айтишар экан. У мелисада ишлаган эрини ҳам доғда қолдириб, учта боласини ҳам олиб, ҳали қизларнинг болдирини кўрмаган йигитча билан Америкага қочиб келибди. Унинг Ўзбекистон паспорти ҳам, Америкадан олган “грин карди”(яшил картаси) ҳам бор экан. Истаса унисини ишга солади, истаса бунисини. Бу ерда у бир жойга ишга ўтди. Бошлиқ қариб қолган бўлса ҳам кўнгли ёшлардан эди. У билан бирга ресторанларга бориб, бирга чекиб, бирга ичиб юрди. Ишдан кейин ҳам иккаласи қолар ва ора бир кун Роҳатой мукофот олар эди.
Мажлисларда бошлиқ уни мақтаб, “Роҳатой нафақат инглиз тилини, балки рус тилини, ўзбек ва ҳатто тожик тилини ҳам билади. Муштарийларимиз унинг фаолиятига катта баҳо беришмоқда. Шунинг учун унга мукофот ҳам бердик, маошини ҳам оширдик”дерди. Роҳатойнинг инглиз тилида “олма теришни” “сувда чўмилиш” деб гапиришини, эси ҳам бироз кирди-чиқди эканлигини билганлар эса, мийиғларида кулиб қўярдилар.
Иши юришмаган куни бошлиқнинг ҳузурига кириб оёғининг теппа болдирларини кўрсатиб қўйган Роҳатой кўзи ўйнаб қолган бошлиқнинг қўлини меҳр билан ушлаб, иягини силаб, елкасини массаж қилиб қўярди. Бошлиқ дарҳол ишни ўзи битириб келар ва Роҳатойнинг елкасига бир қоқиб қўярди. Бу эса, “Қарздорсиз, бугун ишдан кейин қоласиз”дегани бўларди.
Шу зайл иккаласининг ҳангомаси оғизларга тушди. Аммо бир кун бошлиқ тўсатдан Роҳатойни бўшатиб юборди. Ҳамма ҳайрон эди. Кейин билиб қолишса ҳангомалар бошлиқнинг хотинининг қулоғига етиб қолибди. Американинг Ўзбекистондан яна бир фарқи шуки, бундай ҳолда хотин ишхонага келиб, “кундоши”нинг сочини юлмайди.
Бошлиқнинг хотини эрига учта шарт айтибди׃
1.Уйдан чиқиб кетиш.
2.Ишдан бўшаш.
3.Уни ишдан ҳайдаш.
-Шу биттасини танла,-дебди.
Шунақа, Роҳатой Америкада тошдан сут соғиб ололмади…
66. ЯНА РОҲАТОЙ
Роҳатой пихини ёрган экан, бўш келмади. Дарҳол худди олдинги каби “учар” одам бошлиқ бўлган бошқа бир идорага ишга кирди. Бу идорада бошлиқнинг олдинги “ҳангомаси”, эндиги душмани ҳам ишларди. Аммо у қариб, қуйилиб қолган, сигарет чеккандан нафрат қилар, ароқ ичганни юзига қарамас, эркаклар билан пана-панада писир-хисир қиладиганларни эса, очиқдан-очиқ шикоят қиларди. Бошлиқ унинг пати юлиниб, попуги пасайиб қолган, деб парво қилмади.
Роҳатой эса, бошлиқнинг у ёқ-бу ёғини ушлаб қўйиб, ишини битириб кетаверди. Бошлиқнинг хотинига эса, ҳадя ташиб, уни ҳам массаж қилиб, кўнглини олиб турди. Ҳадянинг пулини эса, бошлиқ идорада мукофот билан “тўлаб “ турди. Шу зайл уларнинг китоблари ширин ҳикоялар билан тўлиб бораверди.

Мен Туркия газетасини танладим. Лекин ўша кун ўзбек бўлганимга ифтихор қилдим. Аҳад Андижоннинг ватандоши бўлганимдан ғурурландим. Газетада ишлаган йилларимдаана шу ғурурга содиқ қолишга интилдим ва уч ярим йилдан кейин АҚШга кетишимда Хўжа Аҳад Андижон номига ҳам миннатдорчилик билдирди.
Аҳад ака билан кўп мулоқотлар қилганмиз. Камтар, кўнгли очиқ одам. Қулоқлаштириш даврида Аҳад аканинг ота-бобосининг мол-мулки тортиб олинган ва отаси уч фарзандини олиб, 1932 йилда Афғонистонга ўтган. У пайтда Аҳад Андижон чақалоқ бўлган экан. Кейин Туркияга кўчиб келишган. Ўзбеклар ўрнашган Адана шаҳрида бир муддат туриб Оқ Шаҳарга кўчишган. Аҳад ака Истанбул дорилфунунида тиббиётни ўқиб, шу ерда диссертациясини ёқлаб фан доктори, профессор бўлган.
У президент Тургут Ўзалнинг маслаҳатчиси, Она ватан партияси раис ўринбосари ва миллатвакили, Туркий жумҳуриятлар бўйича Давлат вазири, Ҳукуматнинг матбуот котиби бўлган. Умр йўлдоши ҳам доктор. Икки фарзанди бор.
Аҳад Андижон узоқ вақт “Туркистонликлар” жамиятининг раиси бўлган ва минтақа ҳақида жуда кўп илмий, ижтимоий ва сиёсий мавзулардаги асарлар муаллифидир.
Мен хорижга келиб танишган, яхшилигидан баҳраманд бўлганим, дўстлашганимдан ифтихор туйганим ўзбеклардан бири Аҳад Андижондир ва ҳалига қадар бошқа ўзбекларнинг ҳам унинг каби бўлишини орзу қилиб юраман.
68. МАНФААТ
Радиога келганимда мени ҳайратга солгани бу ерда қалам ҳақи берилмаслиги бўлганди.
Ҳеч эсимдан чиқмайди. Бу радио ҳақида тасаввурим ҳам йўқ эди. Баъзан эшитиб қолсам, дарҳол ўчирар эдим. Уйғурча деб ўйлардим. Аммо русчаси анча довруқ қозонган эди.
Хуллас, бир кун мухолифатдаги танишларимдан бири шу радиога интервью беришимни сўради.
-Аммо олдиндан айтиб қўяй, қалам ҳақини ўзлари ўзлаштиришади, сизга беришмайди, мен жуда кўп гап очдим ҳам бўлмади…,-деди у.
Ҳалиги танишим бепул хизмат жонига тегиб, мени тавсия қилган экан. Гапнинг очиғи мен ҳам ўшанда унга ва кейин менга ҳам қалам ҳақи беришмаганидан ранжигандим. Чунки биз ҳамма вақт ёзганимизга қалам ҳақи олардик ва бу қонуний қоида эди.
Радиога келганимдан кейин ким билан суҳбат уюштирмайин хаёлимдан қалам ҳақи ҳақида гап очса нима дейман деган гап ўтарди. Баъзан ҳаммадан олдин “Бу ерда қалам ҳақи берилмас экан” деган гапни айтиб қўядиган бўлдим.
Бошлиқлар билан тортиша-тортиша ҳеч бўлмаса ҳамкорларга қалам ҳақи бериш масаласини ҳал қилдик.
Энг кўп ва энг хўп ёзадиган Гулчеҳра Нуруллаева эдилар.
Опа ҳар доим ловуллаб турган нурли аланга, шўъладор гулхан эдилар ва совуқдан қақшаган ҳар қандай одам бу оловнинг тафтида ўзига келарди. Гулчеҳра опа нафақат улкан шоира, буюк истеъдод соҳибаси ва айни пайтда унча-бунча журналистни мот қилиб қилиб қўядиган ва катта ҳарфлар билан ёзиладиган ЖУРНАЛИСТ ҳамдир.
Опанинг ёзган ҳар бир асари, айтган ҳар бир сўзи, топган ҳар бир мавзуси фавқулодда муҳим ва дилларга яқин, халқ дардининг кўзгўзи бўлгани учун мени ром этарди.
Лекин эндигина бу соҳага қадам қўйган ва бунда ҳам тахаллус билангина ёзадиган бир “ҳамкор” доим опани иғво қила бошлади. Ўзбекистонда жуда муҳим воқеалар бўлаётгани ва опа буни ёритмаётганидан шикоят қилиб хатлар юборар ва суҳбатларимизда ҳам буни албатта қистириб ўтар эди. Ўзи эса жуда қўрқоқ. Гарчи тахаллус билан ёзса ҳам бир марта Каримов номини тилга олган эмас. Мен суҳбатлар пайтида гапни олиб бориб Каримовга боғлар эдим, аммо у “ҳукумат” дейишдан нарига ўтмас эди. Гулчеҳра опа эса акси, ҳамма балонинг илдизи Каримовда эканлигини дангал айтиб қўя қоладиган жасоратли журналист.
Бу бола кейин бошлиқлар наздида опани ёмонотлиқ қилишга уринди. Охири Гулчеҳра опанинг қалам ҳақини кесадиган бўлишди.
-У ҳолда мен ўз маошимдан юбораман,-дедим бошлиққа.
Бошлиқ хаёлга ботиб қолди ва бир зумдан кейин ҳалиги болага телефон қилди.Бироз гаплашгандан кейин теелфон дастасини деворга тутиб турди.
-Гулчеҳра опанинг ўрнига хотинимни олинг деб сўраяпти,-дедида телефон гўшагини жойига қўйди.
Кўз олдим қоронғулашиб кетди.
69.ТАРИХЧИ ОЛИМ

Кўпчиликнинг ҳайрон бўлгани бошлиқнинг олдинги “нозанини” янгиси билан жуда қалин эканлиги эди. Улар шунчалик апоқ-чапоқ эдиларки, булар бир-бирларининг ич-кийимларини ҳам алмашиб кийиб кетаверадилар, деган гап тарқалди. Ҳар ҳолда орқаворотдан бошлиқнинг ҳам астар-аврасини ағдариб туришса керак, биргаликда.
Лекин бу ишнинг сири олдинги хоним нафақага кетадиган кунлар очилиб қолди. У бошлиқлар ва ходимлар муносабатини назорат қиладиган идорага бориб, ҳамма гапни айтиб берибди ва бошлиқни Роҳатой билан ишдан кейин кабинетда бир-бирларига кабутарлардек ёпишиб ўтирган ҳолатларида ушлатибди. Иккалсини ҳам ишдан ҳайдашди.
Олдинги хоним хайрлашиб кетар экан׃
-Ўзбекистондан келиб Америкада бизга дарс берадиганини ана шундай “мулла” қилиб қўядиган кучимиз бор,- деди.
Роҳатой эса :
-Билмасам, мактабда дарсларимни қилиб келмаган куни, аълочи болалардан бирининг оёғини ушлаб қўйсам, бас, дарров уй вазифаларини кўчиришга берарди, у ҳам беш олган, мен ҳам беш олган бўлардим. Америкада эса, бу тажриба оқсаб қолмоқда,-деб нолиганмиш ҳатто ўшанда.
Лекин бу ҳикояни олдинроқ айтиб берган танишим яқинда яна меҳмонга келганда, Роҳатой яна бир идорага ишга ўтганини айтди. Лекин бу сафар тажрибаси қўл келаётганмиш. Американи оз-моз тушуниб қолганим учун, охири бахайр бўлсин, деб қўйдим мен.
67. АҲАД АНДИЖОН
Туркияга келиб иқтисодй жиҳатдан қийналиб қолганимда таниш бўлиб қолганимиз, таниқли доктор ва жамоат арбоби Аҳад Андижонга телефон қилдим. У׃
-Эртага эртлаб “Ихлос холдинг” ёнида учрашайлик,-деди.
-Қаердалигини билмайман,-дедим
-Бўлмаса соат тўққизда Еминону деган жойга келинг, ўша ерда кутаман,-деди.
Мен айтилган жойга ҳамма вақт камида 15-20 дақиқа олдин етиб боришга одатланганман. Бу жойга ярим соат олдин келдим. Қарасам Аҳад ака (У мендан беш ёшга катта-ЖМ) кутиб турган экан. Биргаликда юқорига қараб юрдик. Кўп ўтмай “Ихлос холдинг” биноси ёнига келдик. (Бугун мазкур холдинг биноси шаҳар марказидан ташқарида, у пайтда марказда, ёпиқ бозорнинг биқинида эди).
Бизни мазкур холдинг раҳбари ва соҳиби Анвар Ўраннинг маслаҳатчиси Навзот Ёлчинтош деган одам кутиб турган экан. Ҳамма уни “Хўжа” дер экан. Аҳад ака ҳам унга шундай мурожаат қилди.Хўжа мулозимат мактабининг маҳоратли устаси экан, бизни жуда илиқ қаршилади. Аҳад ака мени бироз мақтаган бўлиб, Навзот Хўжадан газетага ишга олишни илтимос қилди.
Хўжа мени олиб қолиб, Аҳад акани ташқарига қадар кузатиб қўйди.
-Ўзбеклардан чиққан даҳо у,-деди қайтиб келиб.-Бунақа жарроҳ Туркияда битта. Ҳув ўша Бошқонлар ҳам амалиётни фақат Аҳад Бейгаишонади.
Мен қувониб кетдим. Бир ўзбек ҳақида шундай гаплар эшитиш ҳақиқатдан ҳам қувонарли эди.
У ёқ-бу ёқдан анча гаплашиб ўтирдик, кофе, кейин кетма-кет чой ичган бўлдик. Бир пайт Хўжанинг котиби׃
-Келдилар,-деди.
Хўжа мени Анвар Ўраннинг ҳузурига олиб кирди. Анвар Ўран мамлакат ичидаги кичик бир мамлакатнинг раҳбари эди. Ўзининг завод-фабрикалари, банк тизими, газета, журнал, телевидение (ТГРТ), радиоси бор ва Бош вазирлар унинг оёғига келадиган бир раҳбар эди.
-Бу миллатвакили (Туркияда депуталикдан кетган бўлсангиз ҳам номингизга миллатвакили сўзи қўшиб айтилар экан-ЖМ) бўлмиш қардошимизни Аҳад Бейнинг ўзлари бошлаб келдилар. Ул зотнинг ишлари кўп бўлганини билганим учун куттирмадим,-деди Хўжа ва Анвар Ўранга муддаони тушунтирди.
-Андижонданмисиз?-деди Анвар Ўран турклар каби сенсираб эмас, балки сизлаб.
Бунинг ўзи унинг бизнинг одатларни қанчалик яхши билишини кўрсатар эди. Мен ҳайрон эдим. Хўжа фақат Аҳад Бей деб айтди. Андижон деган гапни айтмади. Аммо Анвар Ўран дарҳол англади. Мен унга Самарқанддан эканлигимни айтдим.
-Мотрудий ҳазратларининг макониданмисиз?-дея Анвар Ўран ўрнидан туриб айланиб мен томонга келди ва қучоқлашиб кўришди.-Зап бизга керак одам экансиз. Биз Самарқандда Мотрудий ҳазратларининг уй-музейини яратмоқчимиз. Қимматли маслаҳатингиз керак бўлади. Биз собиқ шўролар ўрнидага ўлкаларга ҳам очилмоқчимиз. Сизни яратаганнинг ўзи юборди, Аҳад Бейга ҳам шукронимизбор.
Кейин Хўжага юзланиб׃
-Бугундан бошлаб, истасалар Туркия газетасида, истасалар ТГРТда , истасалар сизнинг ёнингизда ишласинлар,-деди.

Умар ака хотини ўзидан 20 йилга ёш эканидан ҳаётда кўп қийналди. Мана яна қийналиб юрибди. У пенсияга чиқди, энди хотинини кутиши керак. Кавсар опанинг ёши пенсия эшигига келганда Умар ака нариги дунёлик бўлиб қолади. Шунинг учун ҳам ҳар кун жанжал. Кавсар опа ишни ташлаб кетгиси келмайди. Пенсияга етиб борса мўмайгина пул олиб яшайди. Қариганда эрсиз қолиб кетиши аниқ. Кимнинг қўлига қарайди? Америкада болалардан умид йўқ. Катта хизмат қилишса қариялар уйига олиб бориб қўйишади.
Эри унга маслаҳат берди׃
-Ногиронлик пенсиясига чиқсанг бўлмайдими?
-Соппа-соғман-ку, қандай қилиб чиқаман, бу ер Туркия эмаски, ришват бериб ишни битирсак.
Хуллас, йўлини топишди. Кавсар опа ишхонасида ўзини зинапоядан пастга ташлаб юборди. Қўли ва оёғи синди. Худди ўйлаганидек оёғи тиззасидан синди. Тиззасига туз тўплангани учун битиши қийин бўлади-да. Амалиёт қилишди. Оғрияпти, деб яна дўхтирга борди. Дўхтирлар ҳайрон. Нега оғрийди? Охири яна амалиёт қилишди. Кавсар опанинг эса, шикояти битмас эди. Ногиронликка чиқиши учун дўхтирлар қоғоз бермас, у ҳам ўжарлигидан қолмас эди, бир кун ишхонасидан қоғоз келди. Унда “Ишга чиқмаганингизга олти ойдан ошиб кетгани учун биз сизни бўшатишга мажбур бўлдик” дейилган эди.
Оёғу қўлнинг сингани фойдага қолди, деган гап шундан кейин ўртага чиқди.
63.МАТОНАТХОН
Хорижда туғилиб ўсган Матонатхон бир қарашда Ўзбекистон, ўзбеклар учун жонини ҳам беришга тайёрдек кўринади. Агар уйига меҳмон бўлиб борсангиз ёки бирор жойда учратиб қолсангиз, дарҳол сўроққа тутади:
-Укажон, Ватан учун нима қилаяпсиз? Фалон жойда фалон нарса бўлибди, шуни ёздингиз-ми? Фалон куни фалон жойда тадбир бор экан, албатта боринг, иложи бўлса сўзга чиқинг, – дейди.
Аммо ўзи бундай тадбирлардан узоқ юради. Бир куни у билан Ислом Каримов ҳақида гаплашиб қолдик.
– Қўйинг шу ҳақда гаплашмайлик, бу дунёда ҳеч ким абадий эмас, Худо унинг ҳам жонини олади бир кун, бизникини ҳам…-деди.
-Мен уни ўлдирайлик, деяётганим йўқ, аксинча узоқ яшасин, қилмишлари Ўзбекистонни қаерга етаклаганини ўз кўзи билан кўрсин,-дедим.-Бутун умр саробга ишонганини, зулмнинг охири войлигини ўз кўзи билан кўриб кетсин, шунинг учун ҳам унга узоқ умр тилаб юраман.Фақат бу одам миллатнинг ҳам, мамлакатнинг ҳам йўлига тўғаноқ бўлганини биз айтмасак, ким айтади?
– Кўп ҳам ундай эмас, Ўзбекистонга бормаганингизга анча бўлган, олдин бир бориб кўринг, Тошкентни гулдай қилиб юборганлар, ана қасрлару мана қасрлар, Ғарбдан ҳеч қолишадиган жойи йўқ. Ўзбекистон ўзи ишлаб чиқарган енгил машиналар кўчаларда ғизиллаб қатнамоқда. Бозорларда ҳамма нарса бор. Биров ундай, биров бундай, ҳамма жойда ҳам етишмовчилк бўлади. Бунинг учун пошшони айблаш керак эмас. У бир ўзи, нима ҳам қилсин, бечора. Қўлидан келганини аямаяпти.
-Янги латифани эшитмадингиз-ми,- дея унинг гапини бўлдим.
-Қанақа латифа экан?
-Каримов, Акаев ва Назарбоев чой ичиб ўтиришган экан. Каримов “Мана мен жуда кўп қурилишлар қилдим, ўзимизнинг енгил машинани чиқрадим…” деб бутун ободонгарчиликарни бир – бир санаб, мақтаниб, кейин Акаев ва Назарбоевдан “Қани, сизлар нима қилдингизлар?” деб сўрабди. Улар бир оғиздан “Сиз каби унақа ишлардан қила олмадик, аммо ҳар бир қозоқ ва қирғзининг уйига олтитадан ўзбекни мардикор қилиб боғладик” дейишибди…
-Ҳа, нима бўпти,- деди опа,-ҳар ким истаган жойида ризқини теради. Кеча қозоқ ва қирғизлар ўзбекнинг мардикори бўлса, бугун ўзбек уникига борибди. Меҳнатнинг уят жойи йўқ.
-Чегараларни ёпиб ташлади. Миналар тўшади. Қанча одам ўлиб кетмоқда. Бунинг устига ичкарида ҳам маҳаллийчиликни ривожлантирди. Каримов мамлакатни шундай ҳолга солдики, ундан кейин вазият жуда ёмон бўлади. Ҳатто парчаланишга бориши мумкин,- дея унга тушунтиришга уриндим.
-Сизлар шунақа ният қилсангизлар парчаланиши ҳам мумкин. Мана биз мустақил бўлсин, деб ният қилдик, бўлди. Яхши ният қилинг, ука!-деди у буйруқ оҳангида.

У билан бир гаплашган одам унинг билими қандайлигини дарҳол ҳис қилиб оларди. Аммо унинг безбетлигига қойил қолиш керак. Ҳар бир айтган гапи ёлғон бўлиб чиқаверса ҳам яна тиржайиб бошқасини айтаверарди. У ҳамма жойда ўзини тарихчи олим, деб таништириб юрган экан. Бир икки гаплашиб кўрдим, тарих у ёқда турсин, Турон, Туркистон, Ўзбекистонни фарқлай олмайди.
Бир куни менга телефон қилди:
-Сиз шу нарсаларни яхши биласиз, ишхонамизда сўрашган эди, билмадим, эртага билиб келаман, деб айтдим. Туркистон деганлари бугунги Туркманистонми, ёки бошқа жойми? Кимдир Туркистон Қозоғистонда бўлган, деб айтувди-да,-деб сўради.
Кулишимни ҳам, йиғлашимни ҳам билмадим деганларидек, нафасимни ичимга ютиб унга тушунтириб берган бўлдим.
-Йўғ-е,-деди у.- шу Қозоғистондаги Туркистон аввал ҳам шу бўлган бўлса керак. Илгари одам ҳам кам бўлган, жойлар ҳам кичик бўлган. Туркистоннинг ичига бугунги Марказий Осиё ҳам кирса, Афғонистоннинг, ҳатто Хитойнинг бир бўлаги кирса… Йўқ, бунга ҳеч ким ишонмайди!- у одатдагидек ўз “билимдонлигини” кўрсата бошлади.
-Ишонмасангиз ишонманг, лекин бу тарих,-дедим мен.
Кейин Шарқий ва Ғарбий Туркистон ҳақида гапириб бердим.
– Ҳа, майли, бир айтиб кўрай-чи,-деб телефон гўшагини қўйди у.
Эртасига телефон қилиб׃
-Сиз Мозори Шариф Жанубий Туркистонда деган эдингиз, лекин нотўғри айтибсиз, Шимолий Туркистонда экан. Ҳатто афғонлар бу жойни “шамол”дер эканлар,-деди.
Кулиб юбордим ва׃
-Агар Покистон томонда турган бўлсангиз Мозори Шариф шимолда бўлади, агар Ўзбекистон томонда бўлсангиз жанубий Туркистонда бўлади,-дедим.
-Жойнинг номи ҳам шунақа ўзгарадими?-дея ажабланди у.
Бу Ўзбекистондан келган “тарихчи олим” эди. Менимча у ҳаммани тарихчиман, деб лақиллатиб юрганди ёки диплом сотиб олган эди ёки меннинг тарихдан ҳеч хабарим йўқ.
Бунинг қизиғи йўқ экан. Чунки у Америкага келиб ўзига муносиб ишни топганди. (DAVOMI BOR).

-Агар ҳамма нарса ниятга боғлиқ бўлганда эди-ку кўп нарсалар бошқача бўларди,- деб, бегуноҳ одамларни қамаб юбораётгани, ҳатто болалари учун ота-оналарни, қариндошларини ҳам қамаётгани, ўн гулидан бир гули очилмаган йигитлар қамоқларда ўлдирилаётгани, мустақиллик учун курашганларни хор-зор қилгани, одамлар иқтисодий гирдоб ичига тушиб қолгани, аёллар мардикорлик қилишаётгани, эрлар иш қидириб дунёга сочилиб кетгани, ҳатто тобутни кўтариш ҳам аёлларга қолгани, жамият чириб битаётгани, мамлакатнинг бутун бойликлари бир ҳовуч одамларнинг қўлига ўтиб қолгани каби фактларни гапириб берсам, у пинагини бузмай:
-Фақат қорани қидирманг ука, яхшилари ҳам бор. Мана менинг акам, укам, жиянларим ўн йилдан бери бориб келадилар. Тошкентдан уй ҳам олдилар. Мен ҳам битта уй олиб қўйдим. Ер ҳам сотиб олдик. Дўконлар очдик. Биров мушугимизни пишт, деяётгани йўқ,-деди.
Мен бир қанча одамлар Ўзбекистонда иш бошлаб, топган тутганларидан айрилиб қайтганларини айтдим.
-Уларни танийман. Баъзилари сизга ўхшаб “нега ану бундай эмас, манабу ундай эмас” деган-да, четдан бординг-ми, нима қиласан ички масалага аралашиб? Баъзилари эса, ўша ердагиларга бир нарса бериб турмаган. Фақат ўзини ўйлайдими? Уларга ҳам бир нарса бериб турсин-да! Яна бир гуруҳи эса, пошшонинг олдинги қудаларига яқин бўлган одамлар. Уларни гапига ишонманг, Тошкентга боринг, Ислом отани бир мақтаб қўйинг-да ишингизни битириб кетаверинг, ҳеч ким сизга бир нима демайди, мана мени айтди, дейсиз. Мени ҳатто элчихонага чақириб, у бу нарса бериб, тарқатиб туринг, президентимизни танитиб туринг, дейдиган бўлишди. Зиёфатларга, кечаларгаҳам чақириб турадилар. Лекин ҳаммасидан кўз юмсангиз ҳам тинчликни шу одам қойим қилганидан кўз юмманг, ука!
-Тинчликни у одам жарнинг ёқасига олиб келганди. Америкаликлар сақлаб қолди,-дедим мен бироз эътирозли оҳангда.
– Американгиз бекордан-бекорга бир иш қилиб бермайди!
Энди тортишувга нуқта қўймоқчи эдим, аммо гапим ичимда қолмасин, дедим-да айтиб қўя қолдим׃
-Бир кун нон-туз тотган уйга қирқ кун салом бер, деганлар. Сизга бошпана берган, бутун авлодларингиз билан кўчада қолганингизда ўлимдан сақлаб қолган, бирингизни икки қилган, бугун Ўзбекистонда қаторлаштириб уйлар сотиб олишингизга имкон яратаган шу Америка-ку! Нега унда қасамёд қилиб, фуқаро бўлгансиз, Ўзбекистонда олам гулистон бўлса, нега кўчиб кетмайсиз ?
Матонат опа жаҳл билан қўл силтаб׃
-Сизни ҳам сотиб олибди булар,-деди-да кетиб қолди.
-Ҳа, сотилмаган битта сиз қолгансиз!
Аммо у бу гапимни эшитмади.
64.УЧИНЧИ ОДАМ
Америкада биринчи китобим чиққан кунлар эди. Бир куни уйга уч нафар танишим келиб қолишди. Уларга китобимни кўрсатдим.
-Бу жудда катта воқеа,-деди улардан бири.- Келганингизга энди тўрт йил бўлдию инглиз тилида, яна илмий китоб чиқаришингиз, бу ўз мамлакатингизда қадрингизга етмаганлари учун Аллоҳнинг сизга кўрсатган бир кароматидир. Бу ана у сафсата сотиб юрган дўстларингиз учун ҳам бир тарсаки. Умрларини миш-миш, иғвога сарфлаганларича ана шундай қоладиган ишлар қилсаларку бугунга қадар анча олдинга кетган бўлардик. Мен сиз билан фахрланаман, шундай ҳамюртимиз борлигидан қувонаман…
-Унинг бу қадар мақташидан ноқулай аҳволга тушдим. Чунки бу қадар осмонга кўтарадиган эмас, балки камтарона бир иш қилгандим, холос. Уни ҳам америкалик бир олим билан биргаликда қилганмиз. Кошки кўрсатмасайдим, деб ўйладим. У эса, яна узоқ гапирди ва китобни иккинчи меҳмонга узатди.
-Қутлайман,-деди у қўлига шоколад олган боладай қувониб.- Бу китобдан бизга ҳам берсангиз, болаларимизга ибрат қилиб кўрсатар эдик. Биз Афғонистондан келганлар нима учундир илм-фанга унча эътибор бермадик. Ўзбекистондан келганлар эса, бу борада анча дуруст. Уларнинг болалари ҳам унча – бунча танилиб қолишмоқда. Ўзлари эса, сизга ўхшаб мана шунақа ишлар қилмоқдалар.
-Кўп ҳам ундай эмас,-дея эътироз билдиришга оғиз жуфтлаган эдим, у׃
-Шундай,-дея гапимни кесди-да китобни у учинчи меҳмонга узатди.

Жаҳонгир МАМАТОВ׃ Ўзбеклар ва ўзбеклар
БИРИНЧИ КИТОБ 57. АДВОКАТ
Нигора Ўзбекистонда адвокат эди. Эридан ажралган ва уч боласи билан яшарди. Топгани оиласига етарди. Аммо қизини узатиш вақти келганда у маҳалладаги бойваччалардан орқада қолишни истамади. Баъзилари чет элга кетиб, “яшили” дан олиб келаётгани унга ҳам “илҳом” берди. Осилсанг баланд дорга осил, деган гапга амал қилиб Америкага бориб, ишлаб қайтмоқчи бўлди. Паспорту виза ишлари учун беш минг доллар қарз олди. Америкага келиб, кўрдики, доллар дарахтларнинг остида сочилиб ётган эмас экан. Доллар хазон ҳам эмаски, уни супуриб олиб кетса?!
Оилаларда чўрилик қилишга мажбур бўлди. Аммо фақат харажат қилган пулини тўплаб олиши учун бир йил керак бўлди. Кейин яна бир оз ишлаб, қўшимча пул билан қайтишни ўйлади.
Бу орада виза муддати ўтиб кетди. Шунча одам юрибдику мен ҳам юравераман, деди. Бир куни қўлга тушиб қолди. Виза муддати ўтгани учун АҚШдан чиқариб юборишар-да деб ўйлади. Аммо унга Ўзбекистонда виза олиб берганлар ишни сохта қилишган экан. Олти ой деганда қўлидаги пулларини тўлаб аранг қамоқдан чиқди. Бу орада Америкадаги адвокатлар қанчалик бойлигини ҳам кўриб, дард устига чипқон дегандек эзилгандан эзилди.
Тошкентга қайтганда соғлиғини ҳам йўқотганди. Аммо даҳшатлиси кейин бошланди. Беш минг доллар бу орада фойизи билан ўн мингга чиқди ва қарз берганлар охир оқибатда унинг ҳовлисини олишди. У ҳозир болалари билан синглисиникида яшаётган экан.
Шуни айтсалар керак, туяқушнинг ортида югурган товуқнинг ҳолига вой, деб. Аммо адвокат товуқ эмас… Балки бу ерда билганини билмаган, ўқиганини уқмаган қозиғини йўқотар, деган гап тўғри келиши мумкин.
Балки у шунчаки адашаган ҳам бўлиши мумкин.
58.ТАНИҚЛИ ЖУРНАЛИСТ
Ўзбекситонда машҳур бўлган аёл журналистлардан бири ҳам доллар ишқига тушибми, Америкадан борган ўзбек “акахон”ининг гапларига ишонибми, хаёллар мамлакатига келди.
У аввалига ўзбек “акахон”нинг уйида чўрилик қилишга мажбур бўлди. Кейин ундан пулини ҳам ололмади. Бошқа ўзбеклар орага тушиб ишлаганларининг бир қисмини ўндириб беришди. Яхшиямки у инглиз тилини билар эди. Бошқа бир жойдан иш топди. Иши юришиб кетди.
Ўзбеклардан инглизлар яхши экан, деб оғзини тўлдириб гапириб ҳам юрди. Аммо отасини ўлдирганни бир ойда унутиб, “ҳап сеними” деб қўйганимни бир умр унутмайман, деган гапни ёдидан чиқарганди.
Бир куни муҳожирлар идорасидан келиб уни текширишди ва визасининг муддати ўтгани учун паспортига АҚШ га қайтиб киритилмасин, деган муҳрни уриб чиқариб юборишди. Энди уни АҚШга олиб келган ўзбек акахон мақтаниб юрибди, ўзим олиб келдим, ўзим жўнатиб юбордим.
Маълум бўлишича у виза муддати тугашини кутиб юрган ва вақт келиши билан муҳожирлар идорасига телефон қилиб айтган экан. Ана шунақа, ишонмагин акангга, аканг сотар яканга, деганлар.
Аммо бу сафар таниқли журналистни “акахони” яканга ҳам эмас, якансиз-пакансиз шунчаки сотиб юборди.
59. “БОЛАМ-А, БОЛАМ!”
Саиднинг отаси Термездан Афғонистонга ўтиб кетган экан. У оилали бўлгач,Америкага олти боласи билан келди. Америкада бир боласи бўлганларнинг фиғони фалакда бўлган бир пайтда Саидни кўришганда унга қанчалик ачинишганини тасаввур қилиш қийин эмас. Саид аввалига оилани ўзи билганидек бошқарди. Болаларини истаса сўкар, истаса урар, истаса суяр эди. Вақт ўтиши билан болалари мактабдан янгиликлар топиб кела бошладилар:
-Ота-оналар болаларини уриши мумкин эмас экан,- дейишди улар.
-Бекор айтибди ўқитувчиларинг,- жавоб қилди Саид.
-Агар ота-оналар болаларини урса, улар дарҳол полицияга телефон қилиши керак экан, -деди болалар.
-Ўқитувчингни падарига лаънат, -деди Саид ва мактабга борди.
-Болаларим оиладан узоқлашаяти,- деди у,- бизнинг йўлимизга юришлари учун сизлар ҳам ёрдам қилсангизлар дегандим.
-Кечирасиз, биз уларга ўз йўлларини кўрсатишга уринаяпмизу сиз бўлсангиз тескарисини талаб қилаяпсиз. Болалар мустақил бўлишлари керак, ўшанда мамлакат ҳам мустақил бўлади.

Дискда президентга ҳамду сано ўқиган сарой фидокорининг тўплами. Диск қутисининг ҳам ичи, ҳам ташқарисида унинг суврати. Ёзувлар ҳам зарҳал. Овознинг техник сифати ҳам юксак. Ўзбекистонда ҳар куни кундан тунга қадар такрор ва таркрор бериладиган қўшиқлар. Эшитсангиз кўнглингиз бузилади. “Ватан сотқинлари”, “элфурушлар”, “президент халқнинг отаси”, “шоду хуррамликлар” ва ҳоказо гаплар. Оғзи қийшиқ бўлса ҳам бойинг боласи гапирсин деганларидек, Юлдузнинг оғзи қийшиқ бўлмаса ҳам, бойга яқинлиги сезилиб турарди.
Касетада эса, Дадахон Ҳасаннинг Туркистон ва Ўзбекистон ҳақида ёзилган ва басталанган янги қўшиқлари. Туркистон бирлигини унутганлар, Ўзбекистонни мардикор бозорига айлантирганлар, зулм занжирини тутганлар, халқнинг оғир аҳволи ҳақида. Касетадаги ёзув сифати паст. Ўзбекистонда бир марта ҳам эшиттирилмаган қўшиқлар.
Бу икки ҳадя балки тасодиф эмас, солиштириш учун атайлаб берилган ҳам бўлиши мумкин.
Аммо мени ҳайратга соладигани халқимиз ҳар иккисини ҳам бирдай эшитавериши эди.
55.ЗИДДИЯТ
“ЭРК”сайтида шундай баёнот берилди:
“Каримов қандай “мухолифат” билан гаплашмоқчи
05.04.2002
ББC хабарига кўра, Ўзбекистон президенти Ислом Каримов ўзининг “мухолифат” билан музокаралар олиб боришга таёрлигини айтган. Аммо худди бундан 7 йил илгари бўлганидай, фақат “экстремистик” бўлмаганлари билан гаплашажагини таъкидлаган. Каримов “экстремизм”да айбламай, 1996 йилдан бери Ўзбекистонга таклиф қилинаётган “мухолифатчи”лар эса,, ҳаммага маълум – булар “Бирлик”чи ака-ука Пўлатовлардир.
Аммо негадир бу шахслар Каримовнинг таклифини рад қилиб, Ўзбекистонга қайтишни истамаяптилар. Каримовнинг улар билан қиладиган бу сафарги “мулоқоти” ҳам аввалгиларидай якунланиши турган гап, чунки, бу “мухолиф”ларда Ўзбекистонга қайтишга рағбат йўқ”.
Айни гапни Муҳаммад Солиҳ айни кун “Озодлик” радиосидан ҳам гапирди. Энди Каримовнинг гапига қаранг׃
(Айнан сўзма-сўз): “Мухолифат деб сўраяпсиз. Ман мухолифатни, айтайлик ҳаммасини бир кўз билан қарамайман. Яъни, ҳақиқий мухолифат бўлса, мана шу юртни, Она-Ватанни агар келажагига ҳиссса қўшмоқчи бўлса, лекин уни фикри, зикри ёки қарашлари, сиёсий қарашлари ёки мана шу иқтисодий масала бўйича олиб борадиган ислоҳотларни бошқача олиб бориш деган таклифларни бизлар инобатга олмасдан, улар билан келишмасдан қилаётган бутун ҳаракатларимизни агар танқидий кўз билан қарайдиган бўлса, бизлар тайёрмиз. Бу нуқтаи-назардан мана шу масала бўйича бизлар бўлиниб кетган бўлсак ёки уларни қарашлари бизага айтайлик бугун қабул қилинмаётган бўлса, яна бир марта буларни кўриб, мана шу ислоҳотларни ҳозир янги поғонага кўтариш масаласида, уларни айтайлик таклифларини олишга, жорий қилишга ҳам тайёрмиз. Агарки улар очиқ юз, очиқ кўз билан, чеҳра билан бу ёққа келсин, мен ўзим қабул қилишга тайёрман. Феврал ойидаги портлаш, террористик акцияларда қатнашган одамларни, ёки халифат қурамиз деган қарашларга, интилишларга агар берилаётган мухолифат десангиз, мен уларни мухолифат дейишга тилим бормайди. Шу нуқтаи-назардан, мен Сиздан илтимос қилмоқчи эдимки, агар “Озодликъ орқали шуни бермоқчи бўлсангиз, мани жавобимни, мана шу масалага алоҳида урғу бериб, алоҳида эътибор бериб, тўғри тушунтириб берсангиз”.
Каримовнинг бу гаплари 2002 йилнинг 4-5 Апрел кунлари “Озодлик”, ББC ва “Америка Овози” радиоларининг Ўзбек тилидаги эшиттиршларида берилган.
Худди, Муҳаммад Солиҳ, ҳа, биз 1999 йил воқеаларига аралашганмиз, Ислом давлатини истаймиз, халифалик қурмоқчимиз, фалончилар эса, йўқ деяётган, буни тан олаётган кишига ўхшаб қолмоқда.
56. ЯНА ЗИДДИЯТ
“ЭРК” веб саҳифасида яна бир баёнот берилди ва буни ҳам Муҳаммд Солиҳ “Озодлик”да айнан ўқиб берди׃
“КАРИМОВНИНГ МУДДАТИ ЯНА ИККИ ЙИЛГА УЗАЙТИРИЛДИ
05.04.2002
Ўзбекистон Олий Кенгашинининг бугун якунланган сессияси келгуси Президентлик сайловларининг аввал белгиланганидай, 2005 йилда эмас, 2007 йилда бўлажаги ҳақдаги қонунни қабул қилди. Яний, бошқача айтганда, Каримовнинг президентлик муддати яна 2 йилга узайтирилди.

Президентлик муддатини 7 йилга узайтириш учун ўтказиладиган Референдум олдидан И.Каримов бутун дунёни “бу референдумнинг менинг президентлик муддатимга ҳеч алоқаси йўқ, бу келажак президентлар учун қилинаяпти”, деб алдашга урунган эди.
Илгарии ҳам бир марта Каримовнинг президентлик муддати узайтирилган ва ўшанда ҳам, у “агар менинг муддатими узайтирсанглар, номзодимни бошқа президентликка қўймайман”, деб ёлғон сўйлаган эди.
Шундай қилиб, агар Каримов 2007 йилгача президентлик қиладиган бўлса, ушбу 15 йиллик президентлик муддатининг том ярми мутлақо ноқонуний (нолегитим) бўлади. Бундай кишилар қонун тили билан айтганда, “узурпатор” деб аталиб,дунё практикасида ҳокимият узурпацияси учун қаттиқ жазолар белгиланган”.
Баёнот шу, хўп нима бўлибди дейсизми?
Гап шундаки, Муҳаммад Солиҳнинг аксарият даъволарида у Ислом Каримовнинг 1991 йилда сохта овозлар билан ҳокимиятни олганини ёзиб келган. Бу ерда эса, у “ушбу 15 йиллик президентлик муддатининг том ярми мутлақо ноқонуний (нолегитим) бўлади” деб олдинги сайловларни легитим деб билмоқда. 15 йилнинг том ярми қонунсиз дер экан референдумлар билан сайланишни айтмоқда, бу ҳолда олдинги сайловлар қонуний бўлган деган хулоса чиқади ва яна ўз-ўзи билан зиддият. (DAVOMI BOR).