Әмсилә أمثلة
Иғләл
«الإعلال» мен
ибдал
«الإبدال» – сарф (морфология) іліміндегі ең қиын салалардың бірі.
Осы екеуін меңгеруді жеңілдету үшін ‘Абдуль-Әлим Ибраһим (عبد العليم إبراهيم) деген ғалым арнайы еңбек жазып қалдырған.
Бұл кісінің наху (синтаксис) ілімінде жазған «
ән-Наху әл-Уазифий
» атты еңбегі де таптырмас құрал.
Алғашқы еңбекті
«تيسير الإعلال والإبدال» меңгерген жан иғләл мен ибдал мәселесінде қиналмайтыны анық.
Өйткені ол кісі білім министрлігінде жұмыс істей жүріп, оқушылардың дәл осы екі тарауда көп қиналатынын байқап, қағидаларды өте қарапайым түрде, көптеген мысалдармен түсіндірген. Тіпті оқушы ережені ұмытып қалған күннің өзінде оны автоматты түрде дұрыс қолданатындай дәрежеге жетеді.
Екінші еңбек
– «النحو الوظيفي» – меңгерген адамд синтаксистік талдауда (الإعراب) нағыз маман деңгейіне жетеді.
Мысалы, араб тілінде фағил «الفاعل» келуі мүмкін барлық жағдайларды бір жерге жинап көрсетеді; одан кейін жаттығулар береді, олардың шешімі мен себептерін түсіндіреді, соңында жауапсыз жаттығулар ұсынады. Осылайша оқушы әбден шынығады.
Бұл екі кітапқа ұстазымыз шейх Әли сабақ жүргізіп шыққан, олардың барлығы YouTube арнасында қолжетімді.
Сілтеме:
النحو الوظيفي
Сілтеме:
تيسير الإعلال والإبدال
«Бауырымен кездесуге дайындалып, олар үшін әсемдену – сүннет. Таза киім киіп, жұпар иіс себу, тарану, намазға дәрет алған сияқты дәрет алу, шамасы келгенше сәнденіп барып, содан кейін олармен кездесуге шығу керек.»
Жақсы кітап екен
16 жасында-ақ сарф пәнінен құнды еңбек жазған ғалым
Қабір сандығындағы жазу
«Ей, мұнда келушілер, зиярат етіп, сәлем беріңіздер!
Бұл – зерттеуші имам, ғалым әл-мұхаққиқ / الإمام المحقق,
егжей-тегжейлі талдаушы ғұлама, еңбек жазушы
ғалымдардың сұлтаны – султан әл-уләмә’ / سلطان العلماء,
пайғамбарлар мен елшілер ілімінің мұрагері – уарис ‘улум әл-анбия’ / وارث علوم الأنبياء,
ақыл және нақыл ілімдерінің өлшемін түзетуші –
му‘аддил мизан әл-ма‘қул уә-н-нақл / معدل ميزان المعقول والمنقول,
фиқһ тармақтары мен усулінің тірегі –
мунтихә ағсән әл-фуру‘ уәл-усул / منتحى أغصان الفروع والأصول,
мужтаһидтердің соңғысы –
хатам әл-мужтаһидин / خاتم المجتهدين,
Әбу Саид Са‘д әл-Хақ уәл-Миллә уә-д-Дин,
Мас‘уд әл-Қазы, имам, халықтың көшбасшысы,
Омар ұлы, мәртебелі мырза,
дүние қазыларының ең абызы – ақда әл-қудаһ / أقضى القضاة,
Бурхан әл-Миллә уә-д-Дин,
имам Раббани, Самадани ғалымның ұлы,
екі топтың муфтиі (ханафи мен шафиғи) –
муфти әл-фәриқайн / مفتي الفريقين,
жамағаттардың жетекшісі,
арифтердің сұлтаны, уасылдардың қутбы,
Шамс әл-Хақ уә-д-Дин әл-Ғази ат-Тәфтазани
(Алла олардың рухтарын тазартғай,
бейіш бақтарына кіргізгей).»
Қабір сандығының аяқ жағына жазылған даталар
– Алла рақымы мен разылығы болғай – 722 һижра жылы Сафар айында дүниеге келді.
(Ескертпе: бұл жерде көп деректе 722 емес, 712هـ кездеседі, бірақ мәтінге араласпадым.)
– «
Шарх ат-Тасриф аз-Зәнжани
» (شرح التصريف الزنجاني)
еңбегін Термезде 736 жылы Ша‘бан айында, 16 жасында аяқтады.
– «
Шарх Талхис әл-Мифтах
» (شرح تلخيص المفتاح)
Хератта 748 жылы Сафар айында тамамдады.
– Оның қысқартылған нұсқасын –
«
Ихтисар Талхис әл-Мифтах
» (اختصار تلخيص المفتاح)
Ғаждуанда 756 жылы жазды.
– «
Шарх ар-Рисала аш-Шамсия
» (شرح الرسالة الشمسية)
Жам мазары қаласында 757 жылы Жүмәда әл-Ахира айында бітірді.
– «
Шарх әт-Таудих
» (شرح التوضيح)
Түркістан өлкесіндегі Күлiстанда
758 жылы Зулқағда айында аяқтады.
– «
Шарх әл-Ақаид
» (شرح العقائد النسفية)
768 жылы Ша‘бан айында тамамдады.
– «
Хашия ‘ала Шарх әл-Мухтасар
фи әл-Усул
»
(حاشية شرح المختصر في الأصول)
770 жылы Зулхижжа айында жазды.
– «
Рисалат әл-Иршад
» (رسالة الإرشاد)
774 жылы, барлығын Хорезмде жазды.
– «
Мақасид әл-Каләм
» (مقاصد الكلام)
және оның шархын –
Шарх Мақасид әл-Каләм
– (شرح مقاصد الكلام)
Самарқанда 784 жылы Зулқағда айында аяқтады.
– «
Тәһзиб әл-Каләм
» (تهذيب الكلام)
ражаб айында,
ал «
Шарх әл-Қисм әс-Сәни мин Мифтах әл-‘Улум
»
(شرح القسم الثاني من مفتاح العلوم)
Самарқан сыртында 789 жылы Шәууәл айында жазылды.
– «
Фатауа әл-Ханафия
» (فتاوى الحنفية)
кітабын жазуға Хератта 789 жылы Зулқағда айының 9-ында, жексенбі күні кірісті.
– «
Мифтах әл-Фиқһ
» (مفتاح الفقه)
782 жылы,
– «
Талхис әл-Жами
‘» (تلخيص الجامع)
786 жылы, екеуін де Серхаста жазды.
– «
Шарх әл-Кашаф
» (شرح الكشافظ للزمخشري)
Самарқан сыртында 789 жылы Рабиғ әл-Әууәл айының 8-інде басталды.
Қайтыс болуы
Ол Самарқандта 792 жылы Мұхаррам айының 22-сінде, дүйсенбі күні дүние салды.
Содан кейін Серхасқа жеткізіліп, сол жылы Жумәда әл-Әууәл айының 9-ында, сәрсенбі күні жерленді.
Бұл – қабір сандығының айналасына жазылған мәтіннің аяқталуы.
Дереккөз:
«Катаиб А‘ләм әл-Ахйар мин Фуқһа’ мазһаб ән-Нұ‘ман әл-Мухтар»
(كتائب أعلام الأخيار من فقهاء مذهب النعمان المختار
Тафтазани мен Сейид Шәриф арасындағы оқиға
Оқиға әйгілі тәпсірші әз-Замахшаридің «Әл-Кашшаф» еңбегіндегі «Бұлар тура жолда» (Әл-Бәқәра сүресі, 5-аят) аятын ғылыми тұрғыдан талдау барысында орын алған. Осы оқиға барысында Сейид Шәриф мәртебелі орынға отырғызылды. Бұл жерде Әмір Темірдің ғалымдарға деген құрметін көруге болады: патша сарайында уәзілерден жоғары мәртебелі орын беру арқылы.
Пікірталас тақырыбы – истиара (метафора) түрлерінің бірі, яғни табеʻия «التبعية» мен тамсилияның «التمثلية» бір жерде келуі мәселесі болды. Сағд әд-Дин мен Сейид Шәриф арасындағы пікірталастың төрешісі – муʻтазили Нуғман әд-Дин әл-Хорезми. Ол Сейид Шәрифтің пікірін Ғаллама Тафтазанидің сөзінен басым деп бағалады. Нәтижесінде Сейид Шәриф дәлелдерімен қарсыласын аузынан жауып ойсырата жеңді деген хабар барша ғалымдар, ілімге құштар адамдар және жалпы жұрт арасында кеңінен танымал болды.
Бұл оқиғадан кейін Сағд әд-Дин Сейид Шәрифтің еншісіне шешілгеніне ренжіп, қатты уайымға батты. Ол жастық шағының белгісін жоғалтты, бірден орта жастық кезеңін өткізді және өмірінің соңғы кезеңіне жетті. Оның бетіне ақ шаштың алғашқы белгілері кірді, бұл оны жастық қуаныштардан алыстатты. Ақ шаш оның ойына ауыртпалық салып, күнделікті қуаныштардан алаңдатты.
Өлең жолы:
Адамның ақылы оның шашы ағармастан бұрын толысады.
Жастық шағы өткен адамның рухы әлсірейді.
Адамның түсі қарайып, шашы ағарған кезде оның өмірінің ең жақсы күндері азаяды.
Осы жағдай Сағд әд-Динді терең қайғыға батырды. Ол өз заманында теңдесі жоқ ғалым деп есептелгеніне күмәнданды. Осыдан кейін ол тек аз күн ғана сабақ берді, күрделі мәселелерді талқылаудан бас тартты. Көп ұзамай оған ауыр сырқат жабысты, бұл оның отыруы мен тұруын қиындатты, өмірін ащылатты. Ол ауруынан айыға алмады, ақыры Рахман оны кешірілген күнәларымен және мол сауаптарымен Өз мейіріміне шақырды.
Аллаһ оның қабірін нұрландырсын және Жәннаттың ең жоғарғы бөлмелеріне орналастырсын. Сағд әд-Дин Самарқандтың сыртында, 792 Хижри жылы Мұхаррам айының 22-сі, Дүйсенбі күні дүниеден өтті. Кейін оны Сарахс қаласына апарып, сол жерде Жұмада әл-Әууәл айында жерледі.
Кей ғалымдар Сейид Шәрифті қолдаса, кейбірі Тафтазанидің жағында болды.
Тафтазани ислам әлемінде, әсіресе шариғат ғылымдарында орны бөлек тұлға. Оның еңбектері әлі күнге дейін оқытылады. Олар өте күрделі және терең...
Ибн әл-Жазариді танисыз ба?
Шариф әл-Журжәни мен Мұхаммед ибн Мұхаммед әл-Жазари тағдырдың айдауымен Мауараннахрда тоғыстырылған екі ғалым еді. Оқиғалары өзара ұқсас. Екеуіне де құдіретті Алланың кешірімі болғай. Бұл оқиға һ. 806 жылы (миләди 1403–1404) болған, ал алғашқысы һ. 791 жылы (1389) орын алған. Әңгіме өз табиғаты бойынша ғажап болғандықтан, оқырманның сенімі арта түссін деп баяндап беруді жөн көрдік.
Тимур билікке ұмтылған кезінде бүлікшілер мен пасықтарды төңірегіне топтастырып, бүлікті күшейтті. Елдерге шапқыншылық жасап, көптеген халықты қырғынға ұшыратты. Мауараннахрды басып алып, қалалар мен ауылдарды күшпен ойрандады. Бұдан кейін ол Рум еліне бет алды. Оның жорығы өткір пышақтың жібектей жүнге түскеніндей жеңіл болды; жасыл егінге түскен шегірткедей жайпап өтті. Ақыры ол Осман сұлтаны Йылдырым Баязид ханмен шайқасты. Алланың ұлы әрі айқын тағдыры жүзеге асып, сұлтан жеңіліске ұшырады. Алла өз құлдарын қалауынша басқарады; Оның үкіміне ешбір пенде қарсы тұра алмайды. Тағдыр орындалады, Құдайдың үкімі сөзсіз жүзеге асады.
Осы ұлы шайқастан кейін Тимур һ. 805 жылы (1402–1403) Бурса қаласына кірді. Сол кезде Ибн әл-Жазари онда Құран оқу мен қирағат ілімін оқытумен айналысып жүрген. Ол жастайынан атағы кең тараған, хадис пен тафсирді терең меңгерген, рауилердің есімдерін жатқа білген, қырағаттарды судай төгілтіп оқитын, он қирағатты кемел түрде үйрететін үлкен ғалым еді. Оның іліміне қырағат үйренушілер көптеп жиналатын.
Ибн әл-Жазари һ. 797 жылы (1394–1395) Бурсаға келіп, сұлтан Баязидтің қамқорлығымен ғылым таратты. Алайда жоғарыда аталған саяси жағдайлар салдарынан Тимур оны өзімен бірге Мауараннахрға алып кетті. Бұл кезде Сейид Шариф Самарқандта ұстаздық етіп жүрген еді.
Тимур Самарқандта үлкен той (қонақасы) ұйымдастырып, үстелдің сол жағына әмірлерді, оң жағына ғалымдарды отырғызды. Осы жиында ол әл-Жазариге Сейид Шарифтен жоғары орын берді. Мұның себебін сұрағанда, Тимур былай деді:
«Оны қалай құрметтемесем болады? Ол – Құран мен сүннетті терең меңгерген ғалым. Ол ақиқатты оқиды (Құран Кәрімді), ал өзі түсінбей қалған мәселелерінің шешімін Пайғамбардан صلى الله عليه وسلم сұрап табады».
Осылайша, уақыттың айналмалы екені көрінеді: қандай амал жасасаңыз, соның сыйын аласыз.
Өйткені кезінде әс-Сейид әш-Шариф пен Тафтазани арасындағы пікірталаста басымдық әс-Сейид әш-Шарифке беріліп, ол Тафтазаниден жоғары қойылған еді. Бұл — өз алдына бір бөлек әңгіме.
Дереккөз: كتائب أعلام الأخيار من فقهاء مذهب النعمان المختار
Ол «شعراء» деген тұста тоқтады.
Шуғара
«شعراء» сөзінің морфологиялық табиғатын талдайды.
Шуғара
«شعراء» формасы «فعلاء» өлшемінде тұр. Әдетте араб тіліндегі «فعلاء» өлшемі «فعيل» өлшеміндегі «صفة مشبهة» сын есімдердің көпше түрін береді.
Мысалы:
كريم → كرماء
ضريف → ظرفاء
حليم → حلماء
Алайда «شاعر» сөзі «فاعل» үлгісінде, сондықтан оның күтілетін көпше түрі «شاعرون» немесе «شواعر» болуға тиіс.
Осыған байланысты сұрақ туады: қалайша «شاعر» сөзінің көпше түрі شعراء болып келді? – бұл қалыпты «القياس» морфологиялық өлшемге сай келмейтін сияқты.
Мәтінде бұл құбылыс былай түсіндіріледі: «شاعر» сөзі бастапқы грамматикалық мағынадағы, яғни «өлең шығаратын» деген қарапайым есімше мағынасынан бөлек, арабтарда
тұрақты қасиетті білдіретін сын есімге айналған
.
Яғни «شاعر» олардың тілдік түйсігінде «
кәсіби түрде өлеңнің сырын, дүниенің мәнін терең білетін адам
», яғни білім мен түсінік иесі деген мағынада қолданылған. Мұндай тұрақталған сапалық мағына فاعل → فعيل мәндік жылжуына ұқсайды (мысалы: كريم, حكيم). Сондықтан көпше түрі де فعيل үлгісінің көпшесі — «فعلاء» бойынша берілген.
Осы семантикалық ығысу нәтижесінде «شاعر» сөзі сындық тұрақты қасиет ретінде қабылданып, شعراء көпше түрі қалыптасқан. Егер сөз тек «сезіну» әрекетін білдіретін қарапайым есімше күйінде қалғанда, онда морфологиялық жағынан дұрыс көпше формалар «شاعرون» немесе «شواعر» болуға тиіс еді.