G‘oyalar va soyalar

Ko‘chmanchi zehniyati
6-7-yil oldin internet saytlarda ishlaganimda rus va o‘zbek tillaridagi maqolalar qanchalik o‘qilayotgani va farqiga e’tibor berganman – rus va o‘zbek tilli auditoriya ko‘proq nimalarga qiziqadi. Yaqqol ko‘zga tashlanadigan farq ekologiya mavzusidagi maqolalarning o‘qilishida edi.
Havo ifloslanishi, iqlim o‘zgarishi yoki O‘zbekistonning biror yerida qizil kitobga kiritilgan hayvonlar o‘ldirilgani kabi mavzulardagi maqolalarni ko‘proq rus tilli auditoriya o‘qirdi. Ya’ni ayni bir maqola yoki xabar ikki tilda qo‘yiladi, o‘qilish sonidagi farq o‘n baravarga chiqishi mumkin.
Yaqinda Farengeyt Press’da ko‘proq qaysi mavzular qiziqtirishi bo‘yicha so‘rovnoma o‘tkazdik. Unda ham ekologiya mavzusi eng oxirgi o‘rinlarda edi.
Bir tanishim ayni holatni tasdiqlovchi yana bir ma’lumotga e’tiborimni qaratdi. Mutolaa ilovasida 1000Kitob loyihasi doirasida chiqqan kitoblarning qanchalik o‘qilayotgani raqamlari edi. U yerda ham ekologiya eng oxirgi o‘rinlarda.
Kuzatuvim yetarli emas, albatta. Ammo hozircha xulosa qilishimga asos bor. O‘zbekzabonlar ekologiyani muhim mavzu hisoblamaydi. Odamlarda ekologik bilim ne qadarligini bilmadim-u, ammo aftidan ekologiya biz uchun qadriyat emas. Vaholanki, ekologik inqiroz eng og‘ir kechishi mumkin bo‘lgan mintaqada yashaymiz, ko‘z o‘ngimizda tabiat misli ko‘rilmagan darajada o‘zgarib boryapti.
Jared Daymondning
“Collapse: How Societies Choose to Fail or Succeed”
nomli kitobi bor. Qachonlardir gullab-yashnagan joylar odamlarning uzoqni ko‘ra olmasligi, xato qarorlari oqibatida o‘lik, kimsasiz shaharlarga qanday aylanganini misollar bilan ko‘rsatib bergan. Kambag‘al va barqaror bo‘lmagan davlatlarda odamlar nari borsa 1-2-yilni o‘ylab reja tuzadi, shunga qarab qaror chiqaradi. Rahbarlar ham qachon ishdan ketishini bilib, shungacha reja tuzadi. Ekologiya esa uzoqni ko‘zlovchilarning tashvishi bo‘lib qolgan. Hatto bir umr mansabda qolishiga ishonganlar ham bolalari bu yerlarda qolmasligini taxmin qiladi yoki aniq biladi.
Bu yerda
yana bir omil
borga o'xshayapti — tafakkur tarzi. Men buni “
ko‘chmanchilik zehniyati
” deb atagan bo‘lardim: odam o‘zini bir joyga bog‘lamaydi, bugun bu yerda, ertaga boshqa joyda bo‘ladi. Bu zehniyat hamma narsani jarayonda ko'radi, hech narsa turg'un emas.
Amalda bir joyda yashasak ham, tafakkurimiz aynan ko‘chmanchiniki, dehqonnikidan ko‘ra cho‘ponnikiga, ishlab chiqaruvchidan ko'ra savdogarnikiga yaqinroq. Daraxt kesishga nisbatan loqayd munosabat (daraxt o‘troq odamga ko'proq kerak, ko‘chmanchiga emas), asriy, tarixiy joylarni bemalol buzib tashlab, ustidan yangisini qurib tashlayverish (bir oygina qo‘noq bo‘lgan joyga uzoq muddatli bino qurilmaydi), suvga munosabat (o‘troq odamga suv doimiy kelib turgani yaxshi, ko‘chmanchi suvli joyga ko‘chib ketaveradi)... Barchasida bitta pattern namoyon bo‘lmoqda: nobarqarorlik, o‘zgaruvchanlik.
Biz ko‘chmanchi zehniyati bilan yashovchi o‘troq odamlarmiz.
Yo zehniyatimizni turmush tarzimizga moslaylik yoki turmush tarzimizni zehniyatimizga. O'rtada qandaydir nomuvofiqlik bor.
@khurshidyuldosh

Yuqoridagi so‘rovnomaga qisqa izoh:
Teist
- men yaratganning borligiga, borliqning faol yo’naltiruvchisi ekaniga e’tiqod qilaman va buni aniq bilaman ham.
Ateist
- men aniq bilaman Xudo yo’q. Buni ratsional asoslay olaman.
Agnostik
- Xudoning bor yoki yo‘qligi masalasiga nuqta qo‘yadigan metod yo‘q, bu borada har qanday tortishuv boshi berk ko‘chaga kirib qoladi. Biz buni hozir bila olmaymiz. Ehtimol kelajakda yo‘li topilar.
Deist
- borliqning ibtidosida qandaydir kuch bo‘lgan, ammo uning sifati qandayligini bilmayman.
Agar shu kategoriyalarning birortasi ham mos kelmasa “
Boshqa
”ni belgilang.

Youtube’da qo‘lda yog‘ochga biror naqsh solayotganlar yoki xattotlarning qanday go‘zallik yaratayotganini ko‘rib o‘tirish yoqadi menga. Shunchaki, tomosha qilib o‘tirib dam olaman. Ayni shu jarayonni robotlar bajarayotgani tasvirlangan videolar ham bor. Ular insondan ko‘ra mukammalroq, aniqroq ishlaydi. Ammo ularni ko‘rganimda o'sha zavq yo‘qoladi, ularga oddiy narsadek qarayman.
Ba’zi bir ishlarda uni inson qilgani uchun qiymat paydo bo‘ladi.
Badiiy gimnastikani olaylik. Uni ertaga 5-6 ta robot bajarishi mumkin, lekin inson bajarsa, boshqacha qabul qilinadi. Robotlar harakatini sinxronlashtirish juda oddiy narsa, insonniki esa san’at va juda katta mahorat. Kranlar tonnalab yukni ko'taradi, ammo biz 200 kilo ko'targan atletga qoyil qolamiz. Men SI yozganini bilsam, hikoyadan ta'sirlanmayman, chunki o'sha hikoyaga turtki bergan hech qanday his yo'q.
Sun’iy intellekt zamonida aynan inson qilgani uchun qiymatli hisoblanadigan ishlar saqlanib qolishi ehtimoli katta, aytmoqchimanki, ayni shu kasblar uzoqroq saqlansa kerak.
Lekin bu ham savol ostida men uchun. Men o‘z idrokimdan kelib chiqib xulosa qilyapman. Ya’ni qaysidir ishlarni inson bajargani uchungina qadrli deb hisoblayman, undan zavq olaman, unga qiziqaman. Ammo hammada ham shunday bo‘lmasligi mumkin, kelajakdagi avlodlar borliqni, deylik, san’atni qanday idrok qilishini biz bugun bashorat qila olmaymiz. Hammamiz o‘z idrokimiz yetgan chegaralar ichiga bandimiz.
@khurshidyuldosh

Men Gʻarbdagi klassik konservatorlar va bizdagi oʻzini konservator sanovchilar oʻrtasida juda katta farq borligini ko'raman. Gʻarbdagilar klassik liberalism va xristian an’anasi qorishigʻiga oʻxshasa, bizdagilar sovet sotsializmi va islomning qorishmasiga oʻxshaydi: kollektivizm, shaxs erkini jamoa yoki davlat uchun qurbon qilish, individual oʻziga xosliklar va turfa xillikni sevmaslik. Kapitalistik qadriyatlar, xususiy mulk va shaxsiy hayot daxlsizligi kabilarni xush ko'rmaslik aynan oʻzimizga xos konservatizm belgilaridir. Gʻarbda, xususan, Amerikada konservatizm nazariyotchilaridan biri boʻlgan Russell Kirkning mana bu gaplari bizga klassik liberalizmni eslatadi:
“Odil davlatning vazifasi shaxs erkinligini jilovlash emas, balki qonunchilikdagi erkinliklarini kengaytirishdir. Bordi-yu davlat qandaydir mavhum “umumiy farovonlik” shiori ostida shaxsning erkinligini jilovlasa, konservator qat’iyat bilan individuallikni muhofaza qilishga kirishadi.
Muxtasar qilib aytganda, konservatorlar jamiyatdagi
individuallik, inson huquqlari, xilma-xillik tarafdoridir
. Shu bilan birga, konservatorlar radikal siyosiy mafkura sifatidagi “individualizm”ga ham,
shaxsni shunchaki davlat xizmatkoriga aylantiradigan siyosiy tuzumlarga ham ayni darajada qarshidir
. Fazilatli hokimiyat, konservator nazarida, inson shaxsiyatiga doir ikkita muhim tamoyilni ta’minlashga intiladi. Birinchidan, ustun qobiliyat va malakalarga ega insonlar o‘zining favqulodda shaxsiyatini takomillashtirish va tarbiyalash huquqiga ega bo‘lishi lozim. Ikkinchidan, favqulodda ishlarni amalga oshirish qobiliyatiga yoki istagiga ega bo‘lmagan oddiy insonlar o‘zining osuda hayotini tinch va bezovtalanmasdan, ustun qobiliyatli insonlar tomonidan bosimga uchramasdan yashash huquqiga ega bo‘lishi kerak. Konservatorlarning fikricha, ana shu ikki tamoyil haqiqiy va
sog‘lom individuallikni muhofaza qilishda qo‘l keladi
.
Insonlar qonun oldida tengdir, biroq qobiliyat va orzu-havaslari jihatidan farqlidir. Ba’zilar shijoat, ixlos va fazilatda ustundirlar, ular ko‘proq narsalarni istaydilar. Bunday odamlarga boshqalarning huquqlariga tajovuz qilmaslik sharti bilan o‘z iste’dodlarini to‘liq namoyon qilishga imkon berish kerak. Aksariyat odamlar oddiy, ortiqcha daxmazasiz osuda va xavfsiz hayotda yashashni afzal ko‘rishadi. Bu kabi odamlarga ham shijoatli yoki iste’dodli odamlarga o‘z did va qiziqishlarini tiqishtirmaslik sharti bilan o‘zlari xohlagancha yashashiga imkon berish kerak. Bu ikkala guruhning huquqlari ta’minlansa, jamiyatda adolatli hokimiyat o‘rnatilgan va inson individualligi munosib ta’minlangan bo‘ladi.
… Muhofazakor odamlar turli-tuman bo‘lishini istaydi, chunki hamma bir xil bo‘lgan dunyo o‘ta zerikarli bo‘lib, tezda halokatga uchraydi. Biroq ba’zi butun jamoat uchun mushtarak bo‘lishi lozim narsalar mavjud. Xususan, insonlar mushtarak axloqiy tamoyillarga ishonishi, o‘z tamadduniy merosiga mushtarak hurmat bajo keltirishi hamda adolat, tartib va erkinlikni ta’minlagan ijtimoiy institutlarga mushtarak sodiqlikni his qilishlari kerak.”
E’tibor bering, individual oʻziga xoslik, shaxsiy erkinlik va bu erkinlikning kafolati sifatida xususiy mulkni qattiq himoya qilish ham liberallarning, ham konservatorlarning mushtarak qadriyati bo’lib qolgan. Faqat bir jiddiy farq – xristianlik omili. Liberallar o'zlarini ma'rifatchilik merosxo'ri sifatida o'z qarashlarini dindan keltirib chiqarmaslikka harakat qilishadi. Konservatorlar esa o'tmishni romantizatsiya qilishadi, jumladan diniy an'anaga murojaat qilishadi. Ammo har ikkisida mustahkam mushtarak qadriyat bor — erkinlik, tartib, qonun ustuvorligi.
Bizda ahvol parokandaroq. Konservatorlarimiz liberallar haqida qanday karikatura tasavvurda bo’lsa, liberallar ham konservatorlar haqida diniy blogerlar yoki Alisher Qodirning gaplaridan kelib chiqib xulosa qiladi. Ammo bu doim ham toʻgʻri tasavvur emas.
Ochig'i, o'zini u yoki bu toifaga mansub ko'ruvchi betayin, prinsipsizlar aslida hammasidan ko'proq bo'lsa kerak.

Ijtimoiy tarmoqlarda biror odamni hamma so‘kayotgan bo‘lsa, bu olomonchilikka qo‘shilmasligimiz mumkin. Ammo ba‘zida, ko‘pchilikning ruhiy ta'siridami, qo‘shilamiz, o‘zimiz bilmagan, tanimagan kimdir haqida nimadir deb biror gap aytib ketamiz. Ko‘pdan qolmay deymiz-da. Balki u tuhmatga uchragandir, bilmaymizku deb o‘ylamaymiz. O‘zim ham qachonlardir shu kabi hayplarga qo‘shilib qolganman yoki shunaqa tuhmatlarga nishon bo‘lganman.
“Behalovat avlod” kitobida muallif ijtimoiy tarmoqlardagi ana shu kabi vasvasalar — olomonga ergashish, bilmasdan hukm qilish, qoralashni odatiylashtirish — va qadimiy o‘gitlarning hamon ahamiyatliligi (inson fitrati o‘sha-o‘sha) haqida yozgan ekan:
G‘AZABLANISHDA SEKINLIK, KECHIRISHDA TEZLIK
“Tao Te Ching” “to‘g‘rilik va noto‘g‘rilik g‘oyalari”ni vasvasa deydi. Men axloq psixologiyasini 35 yil davomida tadqiq qilib, buni insoniyatning eng katta muammolaridan biri deb bildim: biz tez gʻazablanamiz, ammo juda sekin kechiramiz. Kamiga, o‘z badkorligimizni avtomatik tarzda oqlab, boshqalarnikini ayovsiz hukm qiladigan riyokorlarmiz. Iso “Tog‘dagi va’z”ida shunday degan edi:
Hukm qilmangki, hukm qilinmassiz. Qanday hukm qilsangiz, oʻshanday hukm qilinasiz, qanday o‘lchov bilan o‘lchasangiz, shunday o‘lchov bilan oʻlchanasiz.
Iso bizga boshqalarni mutlaqo hukm qilmaslikni emas, balki o‘ylab, mulohaza bilan hukm qilishni uqtiradi, o‘zimizga qo‘llamaydigan o‘lchovni boshqalar uchun qoʻllashdan qaytaradi. Keyingi oyatda u shunday deydi:
“Nega birodaring ko‘zidagi zirapchani koʻrasan-u, o‘z ko‘zingdagi xodani sezmaysan?”
U avvalo o‘zimizni isloh qilish, soʻng oʻzgaga boqishga undaydi.
Ijtimoiy media esa buning tamoman aksini o‘rgatadi. U bizni oshigʻich va oshkora hukmlar chiqarishga, odamlarning insoniy ojizligini hisobga olmay, ularning sharoitini tushunmay, hatto o‘zimiz ham ko‘p marta shunday xatolar qilganimizni eslamay, ularni omma oldida sharmanda qilishga qiziqtiradi.
Budda va Hindu an’analari bundan ham ilgarilab, hukm chiqarishdan butkul voz kechishga da’vat etgan. Axloq psixologiyasining eng teran tushunchalaridan birini 8-asrda xitoylik zen ustozi Seng-ts’an shunday ifodalagan edi:
Yo‘l – komillik yo‘li, lek oʻgʻir u,
Tanlab-tanlab oladiganlar-chun.
Yoqtirma, yomon koʻrma,
Shunda bari boʻladi ravshan.
Qildek farqni topsang ham,
Zaminu falak ketar ajrab.
Gar haqiqat nurin koʻrmoq istarsan,
Aslo taraf olma, qarshi chiqma ham.
“Tarafdorlik” va “qarshilik” kurashi
Aqlning og‘ir xastaligidir.
Biz Seng-ts’an nasihatiga boricha amal qila olmaymiz: axloqiy farqlash va hukm chiqarishdan butunlay tiyilishimiz dushvor. (Darhaqiqat, yakkaxudolik dinlari axloqiy farqlar va hukmlarga to‘la.) Ammo, menimcha, u aytmoqchiki, o‘z holiga tashlangan ong, darrov baholay boshlaydi, bu esa keyingi o‘ylarimizga ta’sir etadi, haqiqatni anglashni qiyinlashtiradi. Bu tushuncha “Haqgoʻy zehniyat” [The Righteous Mind] kitobimda bayon etilgan axloq psixologiyasining birinchi tamoyiliga asos bo‘ladi: avval intuitsiya, keyin strategik mulohaza. Ya’ni, voqea haqida koʻnglimiz nimanidir tuyadi, so‘ng u haqda tez chiqargan hukmimizni oqlash uchun bir hikoya to‘qib chiqamiz – ko‘pincha bu hikoya bizni yaxshiroq ranglarda ko‘rsatadigan bo‘ladi...
Albatta, din ba’zan odamlarni shafqatsiz, irqchi va hatto genosidga ilhomlantirgan. Barcha odamlar kabi, dindorlar ham ko‘pincha munofiqdir. Shunga qaramay, hukm qilishga shoshmaslik va kechirimli bo‘lish haqidagi diniy ko‘rsatmalar munosabatlarni saqlash va ruhiy salomatlikni mustahkamlash uchun foydali. Ijtimoiy tarmoqlar esa odamlarni buning aksiga o‘rgatadi: tez va oshkora hukm qil, bugun hammamiz qoralayotgan odamni qoralamasang, ertaga o‘zing hukm qilinishing mumkin. Kechirma, aks holda, jamoang seni xoinga chiqaradi.

Kitobni, ayniqsa, nobadiiy — ilmiy ommabop, tarixiy yoki falsafiy kitoblarni shoshmasdan o’qishni odat qilish kerak. (Yaxshi kitob bo’lsa, albatta.)
Men shunday qilaman: Bitta bobni o‘qib chiqqach, o‘sha bobda yoritilgan mavzuni tasavvurim tiniq bo’lguncha bilib olish uchun internetdan qo’shimcha ma’lumotlar izlayman — u maqola, biror tasvir bo’lishi ham mumkin. O’zim bormagan biror yerdagi hodisa haqida bo’lsa, Google Earth’da o’sha joyning butun joylashuvini ko’rib chiqaman. Agar tarixiy hodisa bo’lsa, tarixiy xaritalarni topaman. Biror muzeyda saqlangan nimadir haqida bo’lsa, Youtube’dan o’sha narsa batafsil tasvirlangan videolarni ko’raman.
Kitobning o’zi to’la tasavvur bermasligi mumkin. Agar tasavvurimiz tiniq bo’lmasa, mavzuni sayoz tushungan bo’lsak, o‘qiganlarimiz tez esdan chiqadi.
Ular xotirada uzoq qolishi uchun ularni xotiramizda yaxshi o’rnashgan nimadir bilan bog’lash kerak, juda bo’lmasa, ularni o‘zaro bog’lash kerak.
Shunday qilinmasa, yil davomida o’nlab kitob o’qishimiz, ammo ulardan juda oz narsa qolishi mumkin.
Ko’p kitob o’qilganda ham ketma-ketlikni mavzusi yaqiniga qarab tartiblagan ma’qul. Bir bog’dan, bir tog’dan keladiganlar chalg’ib ketadi.

Rara temporum felicitate, ubi sentire quae velis, et quae sentias dicere licet.
Tacitus
Istaganingcha his qilish (o‘ylash), his qilganingni so‘zlay olish noyob baxt!
Tasit
Shu uchtasi bir-biriga muvofiq kelganda “moral integrity”, ya’ni “axloqiy butunlik” vujudga keladi. Erkinlik yo‘q sharoitda bu butunlik parchalanadi, buning otini “munofiqlik” deymiz.

Yosh avlod katta avlodga qarata aytadi: sizlar eski traditsiyalarga yopishib olgansizlar, men o‘ziga xos bo‘lishni istayman.
Xo‘sh, o‘ziga xosliging nimada deb so‘rasangiz, tengdoshlari orasida urf bo‘lgan nimanidir aytadi.
O‘ziga xoslik? Eh-he, buning badali yolg‘izlik bo‘lishi mumkin. Hech kimnikiga o’xshamaydigan did, hech kimnikiga o‘xshamas e’tiqod, dunyoqarash, turmush tarzi… Qiyin masala… Arziydimi?

Hech bir soha mutaxassisi tilning mutlaq, yagona egasi bo‘lolmaydi. Til desa, ko‘z oldimizga doim adabiyotchi, shoirlar keladigan bo‘lib qolgan. Ularning asosiy quroli so‘z bo‘lgani uchun shundaydir, ehtimol.
Ammo tilning vazifasi faqat badiiy ifodadangina iborat emas. Shoir yoki yozuvchi muhandislik yoki matematik ta’rif matnini qanday yozishni belgilab berolmaydi.
Aslida har bir sohaning o’z tili bor va har bir soha egasi o‘z sohasi tili bo‘yicha mutaxassis bo‘lishi kerak.
Tilshunoslik esa til qanday bo‘lishi kerakligini (normativ) emas, qandayligi va qanday ishlashini (deskriptiv) o’rganadi.
Xo’p, u holda noto‘g‘ri, xato ifodalarni kim tozalab turadi dersiz? Hech kim. Predmet yoki hodisani eng yaxshi ifodalaydigan, adekvat kommunikatsiyani ta’minlaydigan, tushunmovchiliklarga kamroq sababchi bo‘ladigan so‘z va iboralar o‘zi tabiiy saralanadi.
O‘zingiz bir o‘ylang, har safar tushunmovchilikka sabab bo‘laveradigan so‘zni odamlar qo‘llaydi deb o‘ylaysizmi? Yo’q, qo‘llamaydi. Ko‘zlangan kommunikatsiyani buzadigan, unga xizmat qilmaydigan so‘zlar o‘zi yo‘qola boshlaydi.
Bu kontrintuitiv tuyulishi mumkin. Asrlar davomida til qo‘riqchilari bo‘lmagan. Ijodkorlar, mutafakkirlar o‘zi istagancha yozavergan.
Til ana shu tarzda xaotik o‘zgaradi, chang ko‘tarilib, bosilib turadi. Tilga sun‘iy ishlov berganda ham, baribir oxir-oqibat pragmatik jihatdan ishlaydigan qismigina yashab ketadi, o‘zlashadi.
Til tafakkurning zohiriy ifodasi va uni to‘g‘ri aks ettirishi kerak, aksinchasi emas. Boshqacha aytganda tafakkur tilning emas, til tafakkurning ketidan yo‘rg‘alashi kerak. Soqov odamda ham binoyidek aql bo‘ladi, ammo aqlsiz so‘zamolning so‘zini tushunasizu, gapini tushunolmaysiz.
Modern milliy davlatlar paydo bo‘lgachgina tilni standartga solish, unga “nation building” asosi sifatida qarala boshladi. Biz modern inson sifatida boshqachasini tasavvur qilishimiz qiyin bo‘lib qolgan.
@khurshidyuldosh