Muhammad Ali ijodi
#Улуғ_салтанат_35
#audiokitoblar
#ulugsaltanat
@mtrkaudiokitoblar
Telegram
|
Facebook
Амир Темур ва Йилдирим Боязид
(эссе)
Давоми
II
Номлари юқорида зикр этилган одамлар туфайли замоннинг икки қудратли ҳукмдори орасида совуқ шамоллар эса бошлайди. 1403-1406 йилларда Амир Темур саройига саёҳат қилган Кастилия (Испания) элчиси Руи Гонсалес де Клавихо ўз кундаликларида Рум қайсари ва Турон султони ўртасидаги муносабатлар ҳақида шундай хабар беради: “Темурбек ва турк султони Боязиднинг бир-бирларини яхши билишлари ва Темурбекнинг унга қарши уруш бошлашининг сабаблари қуйидагича: – деб ёзади у. – Арсинга (Арзинжон) шаҳарининг ҳокими Заратан (яъни Таҳуртан, испан элчиси эшитганига қараб шундай ёзган) ерлари Туркия ерлари билан туташ эди. Таҳуртан ерларини, айниқса, Камох қалъасини эгаллашга ошиққан Боязид Таҳуртандан бож тўлаш ва Камох қалъасини топширишни талаб қилди. Таҳуртан қайсарнинг ҳокимиятини тан олиши ва бож тўлашга тайёрлигини айтади, аммо қалъани топширолмаслигини билдиради. Қайсар унга одам юбориб, қалъани албатта топшириши зарурлиги, агар бундан бош тортса, бутун мулкидан айрилишини маълум қилади. Шунда Темурбекнинг бемисл қудрати ҳақида эшитган Таҳуртан, ўша кунларда Форсда турган ва жангда Форс ҳукмдорини мағлуб этган Турон султонига мактубу совғалар билан элчи юбориб, Боязиддан ҳимоя айлашини, ўзини эса Темурбекка тобе деб билишини, худди унга бир асирдай муомала қилишини ўтиниб сўрайди.”[15]
Таҳуртандан Рум қайсарининг талаби ҳақида эшитган Соҳибқирон ғазабга келади. У дарҳол мактуб ёздириб, Йилдирим Боязидга жўнатади. Амир Темур мактубида писандсизлик оҳанглари кўриниб турарди: “…Бугун, худога шукрки, рубъи маскун мамлакатлари бизнинг тасарруфимиз ва фармонимиз остидадур, атрофу жавониб маликлари бизга мутиъ ва фармонбардордурлар… – дейилади мактубда. – Агар ўз ҳаддингни сақлаб, ўз қадринг палоси ўлчамидан ташқарига қадам босмасанг, – бу сенинг учун яхшидир. Яна билгинки, сен фаранг лашкари билан ғазот ва жанг қилаётганингни эшитиб, то ҳозиргача сенинг диёрингга дахл қилмадук ва у мамлакатга бизнинг нусратли аскарларимиздан бирор зарар етишини хоҳламадук, чунки бу мусулмонларнинг тинчлик-фаровонлиги ва бединларнинг шикасту бахтсизлигига сабаб бўлғай… Ҳозир сен мағрурлик мақомига қадам қўйиб, ўз ҳаддингдан ташқари сўзларни айтаяпсан, сенга бориб етмайдиган нарсани истаяпсан, балони зўрлаб ўзингга тортаяпсан, тинчлик ва саломатликнинг қадрини билмаяпсан… Ақлни ишлат, фитнаю бало эшигини ўз юзингга очма!..”[16]
Амир Темур ҳақида аввал ҳеч эшитмаган Йилдирим Боязид, дунёда ўзидан кучлироқ кимдир бўлишини хаёлига ҳам сиғдиролмасди, мактубни ўқиб қаттиқ жаҳл отига минди ва деди: “Кўп муддатда унга қарши чиқиб жанг қилишни кўнглимга тугиб қўйганман, ҳозир эса бунга жазм қилдим ва у томонга юзланяпман, агар у келмаса, мен Табриз ва Султония томонига бораман.”[17]
Шуниси эътиборлики, бу воқеа 1404 йилда ёзилган Низомиддин Шомийнинг “Зафарнома”сида ҳам, 1406-1412 йилларда қоғозга тушган испан элчиси Руи Гонсалес де Клавихо кундаликларида ҳам, 1425 йилда битирилган Шарафиддин Али Яздийнинг “Зафарнома”сида ҳам айнан юқоридагидек даражада ёритилган. Воқеанинг интиҳоси Ибн Арабшоҳнинг “Амир Темур тарихи”[18] асарида тасвирланган.
Давоми бор...
________________
[15] Руи Гонсалес де Клавихо. Дневник путешествия в Самарканд ко двору Темура(1403-1406). М., 1990. стр.66.
[16] Низомиддин Шомий. Зафарнома. Т., 1996. 284-бет.
[17] Ўша манба. 285-бет.
[18] Ибн Арабшоҳ. Амир Темур тарихи. Т., 1992. 1-китоб. 193-бет.
Муҳаммад АЛИ
Ўзбекистон халқ ёзувчиси
“Жаҳон адабиёти”, 2013 йил, 4-сон
Telegram
|
Facebook
#Улуғ_салтанат_34
#audiokitoblar
#ulugsaltanat
@mtrkaudiokitoblar
Telegram
|
Facebook
Қутлов
Ассалому алайкум азиз юртдошлар! Ўзбекистон Республикаси Конституциясининг 33 йиллиги барчангизга муборак бўлсин!
Чексиз ҳурмат билан
Ўзбекистон халқ ёзувчиси
Муҳаммад АЛИ
Telegram
|
Facebook
Амир Темур ва Йилдирим Боязид
(эссе)
Давоми
Амир Темурга ғарбий юришлар чоғида қора қўюнли туркман қабиласи амири Қора Йусуфнинг Ҳижозга боргувчи ҳожилар ва бошқа савдо карвонларини талаб, қароқчиликни касб этиб олганидан хабар берадилар. Соҳибқирон ўзини ислом динининг мураввижи, яъни динга ривож бергувчиси, ҳомийси, қўлловчиси деб ҳисобларди. Бу ҳақда замон уламосининг улуғи бўлмиш машҳур файласуф олим Муҳаммад Саййид Шариф Журжоний (1330-1414) Амир Темурга мактуб йўллаб, шундай ёзади: “Илгариги ва кейинги авлод ислом олимларининг барчаси бир оғиздан иттифоқ бўлиб, Оллоҳи таоло, ҳазрати рисолатпаноҳ Муҳаммад пайғамбаримиз, унга тангрининг марҳаматлари ва саломлари бўлсун, динига ривож бергувчи сифатида ҳар юз йилда бир кишини ихтиёр этади… Саккизинчи юз йилликнинг бошида Амир Соҳибқирон дини мубинни ривожлантирди ва ҳар томонга ёйди. Дини ислом оламнинг турли ўлкалари ва шаҳарларида равнақ топди. Ҳақли равишда бу асрда диннинг тарқатувчиси Амир Соҳибқирон эканлиги тасдиқланди…”[13]
Табиийки, бундай ҳолатда Соҳибқирон Қора Йусуфнинг бузғунчиликларига, мусулмонларга заҳматлар етказилишига жим қараб туролмасди. Тўқнашишлардан қочиб, ҳеч бир тутқич бермайдиган Қора Йусуф Ироқ ҳокими Султон Аҳмад жалойир билан Амир Темурга қарши иттифоқ тузади… Қози Бурҳониддин эса Рум қайсари, Миср султони, Ироқ ҳукмдори ва бошқаларга Амир Темур бостириб келаётгани ҳақида ваҳимага тўла мактублар юборади…
Аммо улар Амир Темур ҳужумига дош беролмай қочиб жон сақлайдилар, қудратли Рум ва Миср султонларидан паноҳ излайдилар, тез-тез Йилдирим Боязид билан Султон Барқуқ саройларида меҳмонда бўладилар. У ердаги машваратларда ўз манфаатларидан келиб чиқиб, Амир Темур ҳақида, Таҳуртан эса Йилдирим Боязид тўғрисида ҳақиқатдан йироқ нохолис сўзлар, маълумотларни айтиб, фисқу фасодлар тўқиб (ожиз одамнинг бошқа чораси йўқ!), ҳар икки ҳукмдорни ҳам чалғитганларига сира шубҳа қилмаймиз. “Бир қанча муддатдан буён мамлакат ўртасида бузуқчилик қўлини чўзиб, мусулмонларга йўлларни танг қилиб, ҳожилар карвонларига зарар-заҳмат етказиб келган Қаро Йусуф бу пайтда Рум мамлакатига паноҳ тортиб борган эди.”[14] – деб хабар беради Низомиддин Шомий ҳам.
Давоми бор...
________________
[13] “Темур тузуклари”. Т., 2011. 81-бет.
[14] Низомиддин Шомий. Зафарнома. Т., 1996. 322-бет.
Муҳаммад АЛИ
Ўзбекистон халқ ёзувчиси
“Жаҳон адабиёти”, 2013 йил, 4-сон
Telegram
|
Facebook
#Улуғ_салтанат_33
#audiokitoblar
#ulugsaltanat
@mtrkaudiokitoblar
Telegram
|
Facebook
#Улуғ_салтанат_32
#audiokitoblar
#ulugsaltanat
@mtrkaudiokitoblar
Telegram
|
Facebook
Амир Темур ва Йилдирим Боязид
(эссе)
Давоми
Амир Темур ҳам юқоридаги мактубида Йилдирим Боязид сўзларига ҳамоҳанг тарзда фикр юритади. Амир Темур қароқчи ва йўл кесар Қора Йусуфнинг ҳажга бораётган мусулмонларга кўп ташвишлар орттираётгани, уни ҳимояга олиб жой бермаслигини, жазолашни, ҳеч бўлмаса мамлакатдан чиқариб юборишини сўрайди ва давом этади: “Ана шунда ўртамизда ота-болалик, дўстлик ва иттифоқлик барпо бўлади, қиз бериб, қиз оламиз.(Таъкид бизники – М.А.) Ҳар нимагаки қодир бўлсак, ёрдам қиламиз ва кўмаклашамиз.”[10]
Кўриниб турибдики, Соҳибқирон ҳаракатларида ҳам машъум ниятлар сезилмайди. Чунки “қиз бериб, қиз олиш, ота-бола бўлиш” – жуда ҳам яқинликни, қариндош бўлиш истагининг кучлилигини намоён этади. Дўстлик ва иттифоқликка эса ҳар қандай оқил инсоннинг интилиши табиий ҳолдир.
Хўш, икки ҳукмдор бир-бирларига яхши муносабатларда экан, у ҳолда қаттол жанг, ўша замоннинг энг катта уруши қайдан келиб чиқди? Урушнинг асосан келиб чиқиш сабабини ўртадаги одамлардан излашимиз керак, деб ҳисоблаймиз. Бу йўлда “хизмат” қилганлар қаторига бемалол Арзинжон ҳокими Таҳуртан, амир Қора Йусуф, Ироқ подшоси Султон Аҳмад жалойир, Қайсария, Тўқат ва Сивас ҳокими Қози Бурҳониддин кабиларни кирита оламиз.
Таҳуртан доим Рум салтанати томонидан сезилар-сезилмас тазйиқни ҳис қилиб келарди. Амир Темур 1386 йилда Арзирумда турганида Арзинжон ҳокими Таҳуртанга элчи юборади ва мухолиф бўлишнинг ёмон оқибатидан сақланишни маслаҳат бериб огоҳлантиради ва уни итоатга чақиради. Бир оздан кейин Арзинжон ҳокимининг элчиси “туҳфалар ва подшоҳона ҳадялар келтирди, қуллик изҳор айлаб, бўйсунди.”
Айни шу воқеа ҳақида Шарафиддин Али Яздий бундай ёзади. Амир Темур “…Арзинжонга элчи йибарди. Таҳуртанким, ул ернинг ҳокими эрди, Ҳазратнинг элчисини яхши кўриб, сийлаб кўп нима берди ва итоат йўлидин кириб, божу хирож қабул этиб, элчи билан кўп пешкашлар Ҳазратқа йибарди…”[11]
Соҳибқирон шу йилнинг ўзида Ван ва Вастон сари мутаважжиҳ бўлганда Озарбайжонда турган Таҳуртан кўп совға-саломлар ва пешкашлар жўнатаркан, мактубида Амир Темурга эҳтиромини билдириб, шундай сўзларни битади: “Банда ва хизматкор ва давлатхоҳи Ҳазрат Соҳибқирондурмен.”[12]
Ўша-ўша Таҳуртан билан Амир Темур ўртасида садоқат асосига қурилган мустаҳкам ҳамжиҳатлик пайдо бўлди. 1394 йилда Амир Темур ўғли Умаршайх Мирзонинг бевақт ўлимидан мусибат чекиб турганда Таҳуртан Рум сарҳади бўлган Арзинжондан етиб келади ва мақбул хизматлар кўрсатади. 1400 йил февралида Таҳуртан Бардаъага келиб Соҳибқиронни зиёрат қилади. Таҳуртан 1400 йил ёз ойларида Арзирумда Сивасга отланаётган Соҳибқиронни пешвоз чиқиб кутиб олади…
Бундай мулозаматлар албатта яхши самаралар бермай қолмасди. Таҳуртан шу тахлит Амир Темурнинг ишончини қозонди ва ихлос билан унга хизмат қилди. Соҳибқирон ўзига садоқат кўргизган инсонларни бағоят қадрларди. Шу сабабдан, ўзининг фуқароларига, жумладан, Таҳуртанга бирон ёқдан кўрсатилган тазйиқ Амир Темурга ҳамиша оғир ботарди.
Давоми бор...
________________
[10] Низомиддин Шомий. Зафарнома. Т., 1996. 323-бет.
[11] Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома. Т., 1997. 111-бет.
[12] Ўша манба. 112-бет.
Муҳаммад АЛИ
Ўзбекистон халқ ёзувчиси
“Жаҳон адабиёти”, 2013 йил, 4-сон
Telegram
|
Facebook
#Улуғ_салтанат_31
#audiokitoblar
#ulugsaltanat
@mtrkaudiokitoblar
Telegram
|
Facebook
Амир Темур ва Йилдирим Боязид
(эссе)
Давоми
Йилдирим Боязидқа бу сўзлар маъқул тушуб, ўзи тақи қўрқуб эрди, Ислом қозиларидин ва бир беги била бир хатким битти, мазмуни итоат ва инқиёд (бўйсуниш) турур, Соҳибқиронга йибарди..”[3]
Шарафиддин Али Яздийнинг “Зафарнома”да Рум қайсари мактуби мазмунини ҳам келтириб ўтиши жуда эътиборлидир: “Чун инобати Ҳазрат Ҳаққ хизонасидинки, “тувта ал-мулка ман ташаъа”[4] , подшоҳлик хилъати била ул Ҳазратнинг иқбол қоматини ораста қилиб турур – деб ёзади Йилдирим Боязид. – Биз ҳам тобиъ ва мутиъдурбиз. Агар мундин бурун хилофи қоъида биздин баъзи нималар воқиъ бўлди, эмди мундин нари итоат ва инқиёддин ўзга ишимиз бўлмағусидур.” [5]
1401 йилда Қорабоғда қишлоқ солиб турган Амир Темур мактуб билан танишиб, сулҳ тилаб, яхшиликни кўзлаб келган Йилдирим Боязид элчиларини очиқчеҳралик билан қарши олади ва дейди: “Мен табиатан у томонга юзланиш ва у мамлакатга лашкар суришни хоҳламаймен(яъни, буни кўнглим истаб тургани йўқ). Амир Боязид доимо фарангларга қарши ғазот қилаётганлиги сабабли, мен фарангликлар қувватланиб, аҳли исломнинг кучсизланишини истамаймен.”[6]
Бу ерда чуқур мантиқ бор. Амир Темур Йилдирим Боязиднинг фарангларга ғазот қилмоқчи эканидан хабардор, бундай қадамларни у ҳамиша қўллаб келади, шу сабабдан Румга юриш нияти йўқ.
Демак, Рум қайсари Йилдирим Боязидда даставвал Турон салтанати билан урушга юз буриш мақсади бўлган эмас. Биринчидан, у олис Турондан чиққан Амир Темурга оддий амирнинг ўғли сифатида қараган (фикримизча, у Амир Темурнинг қудратли, буюк саркарда экани ҳақида тўлиқ маълумотга эга эмасди, балки унга бу ҳақда атайлаб айтишмаган ёки ўзи ҳам тузукроқ сўраб-суриштирмаган), унчалар писанд қилмаган ва шундай амирнинг жаҳонни титратиб турган императорга қарши журъат этиб майдонга чиқишини хаёлига ҳам келтирмаган. Бу ерда бундай дейишга асос ҳам етарлидек: бу пайтда ҳеч қаерда оти қоқилмас, ҳамиша ғалаба ёр Усмонли император 1396 йилда Никополь ёнида Европадан ёпирилган салибчилар қўшинини мағлубиятга учратиб довруқ таратган, Болқон яриморолида янги ҳарбий юришларни бошлаб юборган, Юнонистон ҳудудига Аттика билан Пелопоннесга бостириб кирган, айни пайтда Европага катта ҳарбий сафар уюштириш тадорики билан қаттиқ банд эди, иккинчи томондан кўп йиллардан бери Истанбул муҳосараси ҳам унинг қўл-оёғини боғлаб турарди. Рум қайсари Йилдирим Боязид “…етти йил давомида Константинополни қамал қилди ва шаҳар аҳлининг тинкасини қуритиб, тиз чўктиришни ўйларди. Шаҳарда қаҳатчилик бошланиб, ҳеч қандай “егулик ва ўргулик” қолмади. Қишда иситиш учун, уйларни бузиб, ёғочларини ўтин қилдилар…”[7]
Йилдирим Боязиднинг икки давлат ўртасида яхшилик алоқаларини ўрнатиш борасида Соҳибқиронга уч марта элчи юборгани ҳам юқоридаги фикримизни тасдиқлайди. Чунончи, у Арзинжон ҳокими Таҳуртанга киши жўнатиб, дейди: “Мени Соҳибқирон била яраштургил… Агар мени Соҳибқирон била яраштурсанг, мен сенинг ўғлон-ушоғингниким, навоҳаи Бурсага йибарибмен, сенга йибарайим. Албатта андоқ қилғилким, ароларимизда дўстлуқ бўлиб, бориш-келиш (Таъкид бизники – М.А.) бўлғай, то мусулмонларга ташвиш бўлмағай.”[8]
Арзинжон ҳокими Таҳуртан бу хушхабарни Нахичевонда турган Амир Темурга етказишга шошилади. Муаррих ёзади: “Таҳуртан келиб Ҳазратни кўрди ва Йилдирим Боязиднинг сўзларини арзадошт қилди. Соҳибқирон бу сўзларни эшитиб, қаҳр ва ғазабидин таскин топиб (Таъкид бизники – М.А.), неча кун анда ўлтурди…”[9]
Давоми бор...
________________
[3] Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома. Т., 1997. 253-бет.
[4] Қуръони карим. Оли Имрон сураси, 26-оят. Мазмуни: “Сен истаган кишингга мулк ато қилурсан”.
[5] Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома. Т., 1997. 253-бет.
[6] Низомиддин Шомий. Зафарнома. Т., 1996.. 323-бет.
[7] Ф.И.Успенский. История Византийской империи XI-XV вв. М., 1997. Стр.607.
[8] Шарафиддин Али Яздий. Зафарнома. Т., 1997. 249-бет.
[9] Ўша манба. 250-бет.
Муҳаммад АЛИ
Ўзбекистон халқ ёзувчиси
“Жаҳон адабиёти”, 2013 йил, 4-сон
Telegram
|
Facebook