Ko’rinmas Qo’l

Shu juda muhim va meni ko’p o’ylantiradigan g’oya

2016 yilda Jeffri Xinton "biz hozir radiologlarni (rentgentchi/ bizni xalqda esa "uzichi" degan kasb) tayyorlashni to‘xtatishimiz kerak, chunki SI tez orada ulardan yaxshiroq bo'ladi" deb aytgan edi.
Uning gapida jon bor edi: Sunʼiy Intellekt bugungi kunga kelib rentgenologlarni mahoratida ortda qoldirdi.
Shunga qaramay, radiologiya bo‘yicha ish o‘rinlar rekord darajada yuqori va aqshda ularni oyliklari 250 ming dollardan boshlanadi. Nega shunday bo‘ldi degan savolga yaxshi javob berishibdi.
https://worksinprogress.co/issue/the-algorithm-will-see-you-now/
O‘zi umuman shu texnologiyalarni o‘rganadigan insonlar sal bo‘lsa ham ijtimoiy fanlardan boxabar bo‘lsalar yaxshi bo‘lar edi. Texnologiyalarni rivojlanishi, odatda, o‘sha ishga bo'lgan talabni oshiradi, kamaytirmaydi. Bankomatlar o‘ylab topilishi natijasida, bank xizmatlarini qiladigan insonlarga talab oshgan, tushmagan. Yaʼni texnologiyalar faqatgina ishchi o‘rnini bosib uni alishtirib qo‘ymaydi, texnologiyalar ko‘p mehnat turlari uchun to‘ldiruvchi(?) - komplementar vosita bo‘lib ishlaydi. Buni ustiga yangi xizmatlarga yo‘l ochib beradi. Menimcha, shuning uchun ham,
x yildan keyin y narsaga talab yo‘q bo‘lib ketadi
degan mulohazalarda, sal pal ijtimoiy fanlardagi diskussiya ham kerak. Texnologik progress natijasida mehnatga talab oshishi ehtimoli odatda balandroq. Ya’ni rivojlanish ko’proq mehnat talab etadi.

Rossiyada yuz bergan holatga TIVning tezkor reaksiyasi yaxshi bo‘ldi. Biroq umumiy fon shuni ko‘rsatadiki, Rossiya jamoatchiligi, OAV va ayrim siyosatchilar orasida migrantlarga, xususan o‘zbekistonliklarga nisbatan noto‘g‘ri tasavvur keng tarqalgan. Go‘yoki ko‘pchilik vatandoshlarimiz Rossiyada ishlab, yurtiga pul yuborgani sababli “biz Rossiyaga qarammiz”, hatto “ular bizni boqayapti” degan iddao paydo bo‘ladi. Rossiya televideniyasi va ijtimoiy tarmoqlarida ham shunga o‘xshash bayonotlar eshitilib turadi.
Aslida masala boshqacha. O‘zbekistonliklar Rossiyadan milliardlab dollar jo‘natishadi - to'g'ri. Lekin bu — rossiyaliklarning sadaqasi yoki xayriyasi emas; bu vatandoshlarimizning mashaqqatli mehnati evaziga olingan halol ish haqi. Ish haqqi odatda xodim yaratgan qiymatdan past bo‘ladi; aks holda, u ishga olinmagan bo‘lardi. Demak, agar o‘zbekistonliklar Rossiyada bir milliard dollar ish haqi olgan bo‘lsa, ular bundan ham katta iqtisodiy qiymat yaratishgan. Qolaversa, barcha pul uyga yuborilmaydi: Rossiyaning o‘zida iste’mol: tovarlar va xizmatlar ko‘rinishida sarflanadi, buni ustiga, jamg‘arma va investitsiyalar hisobiga Rossiya iqtisodiyotida qoladi. Bularning barchasi iqtisodiyotda ijobiy multiplikativ ta’sir beradi. Shu bois vatandoshlarimizning Rossiya iqtisodiyotiga va aholi farovonligiga qo‘shgan hissasi juda yuqori. Menimcha, ko'pchilik tasavvuridan ancha katta multiplikativ ta'sirga ega.
Buni Rossiyada tushunadigan mutaxassislar mavjud. Iqtisodiyot bilan, yoki makroiqtisodiyotga zarracha aloqasi bor odam bundan xabardor. Demografik masala Rossiyaning kelajagi uchun hal qiluvchi: aholi qarimoqda, yoshlar ulushi kichraymoqda, tug‘ilishlar kam. Shu sharoitda o‘zbekistonliklar (umuman Markaziy Osiyo migrantlari) qishloq xo‘jaligi, transport-logistika, xizmatlar, oziq-ovqat va sanoat kabi tarmoqlarda yuzaga kelgan “demografik bo‘shliq”ni to‘ldirib turadigan tayanch ustun bo'lib turishibdi. Ularning ishlashi, soliq to‘lashi va qiymat yaratishi Rossiya uchun katta foyda keltiradi. Qandaydir ma'noda inqirozda qutqarib ham turibdi.
Muzokaralarda va ayniqsa ijtimoiy mulohazamizda ham ana shu faktlarni bilishimiz lozim. Ular ham bilib qolishadi.
Qisqasi, ko'p O'zbeklar muhojir bo'lgani uchun, biz Rossiyaga qaram emasmiz; aksincha, Rossiya iqtisodiyoti bizni mehnat kuchiga sezilarli darajada tayanishga majbur. Ikki taraflama foydali almashuv-bu, lekin ularda bizdan ko'ra yoqotadigan zarari kattaroq. Alternativa ularda kamroq.
Biz kabi, til biladigan, moslashuvchan, kontekstni tushunadigan va madaniy jihatdan yaqin mehnat qo'llarini, ular o‘rta muddatda boshqa manbadan topa olishmaydi va tezda almashtira olishmaydi. Shuning uchun muhojirlarga to‘siq qo‘yishdan ko‘proq zarar ko‘radigan tomon, aynan Rossiya. Ularni hukumatning ayrim amnistiya va yumshatish choralarini ham o‘zbeklarga “g‘amxo‘rlik”dan ko‘ra, real iqtisodiy ehtiyoj — ishchi kuchiga kuchli bog‘liqligidan kelib chiqmoda. Buni unutmasligimiz kerak. Urush ham, bu masalada ham demografik ravishda, ham iqtisodiy ravishda, muzokaralarda bizni nisbiy kuchimizni ko'paytirmoqda.

Va yana bir bor

OpenAI dan ma’lumotlarning grafik manipulyatsiyasi

Qatar va AQShda $390,000lik ta’lim: Qaysi kasb orqali $1 million topish mumkin?
🔥
iF ijtimoiy tarmoqlarida podkastlar rukni yo'lga qo'yildi!
Ilk podkastimizning mehmoni Shahzod Yo‘ldoshboyev. Mehmonimiz jami $390 ming grant asosida "Georgetown" va "Tufts" universitetlarida tahsil olganlar.
Bu epizodda biz quyidagilar haqida gaplashamiz:
- Qatar va AQShda ta’lim olishning farqlari
- Iqtisodiyot yo‘nalishi aslida nima? Regression modellar qanday qilib yirik muammolarni yechishga yordam beradi?
- Top universitetlarga topshirishda eng muhim 5 ta omil
- Portfolio uchun qanday qilib samarali tadqiqot (research) qilish mumkin?
- Top universitet bitiruvchilari eng ko‘p qaysi sohalarda ishlaydi?
- Qanday kasb orqali $1 million daromadga erishish mumkin?
- Sun’iy intellekt (AI)dan qanday qilib samarali foydalanish mumkin?
📢
Podkast bugun soat 20:15 da YouTube sahifamizda e'lon qilinadi!
🔗
Tomosha qilish:
Youtebe sahifaga o'tish
@if_platform

Sun’iy intellekt insoniyatni ishsiz qoldiradimi?
Yangi paydo bo’layotgan texnologiyalar, shu jumladan sun’iy intellekt rivojlangani sari, ko’pchilik insoniyatning ushbu shakllanayotgan dunyo paradigmasidagi o’rni haqida qayg’urishni boshlayapti. Katta til modellari (masalan,
ChatGPT
) hozirning o’zida o’rtacha ofis xodimi bajara oladigan vazifalarining aksarini tezroq va sifatliroq bajarishi hech kim uchun sir emas. Undan tashqari,
AGI (Artificial General Intelligence)
bir kun kelib paydo bo’lsa, insoniyatning sun’iy intellektdan afzalroq bo’lgan tomonlari umuman qolmaydi. Demak, har birimiz ishsiz qolishimiz muqarrar, to’g’rimi?
Yo’q
.
Sababi oddiy -
nisbiy ustunlik
. Sun’iy intellekt (SI) har bir sohada ixtiyoriy insondan yaxshiroq bo’lsa ham, uning ustunlik darajasi bir xil bo’lmaydi.
Misol uchun, deylik, butun dunyodagi SI modellari bir kunda 300 million bemorga tashxis qo’ya oladi yoki 600 million programma uchun kod yoza oladi. Insoniyat esa bir kunda 100 million bemorga tashxis qo’ya oladi yoki 100 million programma uchun kod yoza oladi deb faraz qilaylik. Ko’rishingiz mumkinki, SI tibbiyotda ham, ITda ham unstunlikka ega.
Lekin SI har bir qo’shimcha tashxis uchun 2 programmadan voz kechishi kerak. Insoniyat esa har bir qo’shimcha tashxis uchun 1 dona programmadan voz kechadi. Bu
muqobil xarajat
(
opportunity cost
) deb ataladi. Demak, programmalar sonida ifodalanganda, tashxis qo’yish insoniyat uchun, SI bilan solishtirganda, arzonroqqa tushadi. Shunday ekan,
SI programma yozishda, insoniyat esa tashxis qo’yishda ixtisoslashgani optimal
.
Boshqacha qilib tushuntirish uchun: faraz qiling, siz milliard dollarlik kompaniyaning prezidentisiz. Shu bilan birga, siz butun dunyoda klaviaturada pechat qilish tezligi bo’yicha birinchi o’rinni egallaysiz. Savol:
kompaniyangizga kelib tushadigan elektron xatlarga o’zingiz javob berib o’tirganingiz ma’qulmi yoki kotibni shu uchun ishga olganingizmi?
Aminmanki, deyarli har bir inson “kotib olganim” deb javob beradi. Sababi: siz xatlarga har bir ixtiyoriy kotibdan tezroq javob yoza olishingizga qaramay, sizning vaqtingizning narxi ancha baland, va u boshqa muhimroq vazifalar uchun ajratilishi optimal.
Xuddi shu mantiq SI va insoniyat orasidagi vazifalar taqsimotida ham ishlaydi
.
Albatta, hamma yozganlarim ishlashi uchun SI cheksiz miqdordagi vazifalarni bajarish qobiliyatiga ega bo’lmasligi kerak. Ya’ni, SIning taklifi chegaralangan bo’lishi zarur (
supply-side constraints
). Bu esa shunday bo’lib qoladi ham, chunki SI doimo hisoblash quvvatlari va elektr energiyasiga chambarchas bog’liq bo’lib qoladi.
Bu ikki resurs cheksiz miqdorda paydo bo’lmagunicha, SI faqat eng optimal vazifalarda ixtisoslashadi, insonlar esa boshqa ishlarni bajarishda davom etadilar.

Stanford universiteti
talabalari va bitiruvchilari Parijdagi Olimpiya o’yinlarida jami 39ta medalni (12ta oltin, 14ta kumush va 13ta bronza) qo’lga kiritib, umumiy jadvalda 11-o’rinni egallashibdi. Ya’ni, birgina universitet sportchilari dunyoning 190dan ortiq mamlakat sportchilaridan yaxshiroq natija qayd etishgan.
Bu, albatta, Stanford sportchilarni yetishtirib chiqaradi degani emas. Balki, Stanford ularni tanlab oladi degani. Top darajadagi sportchilarning Stanfordga qabul qilinishlik ehtimolligi
ancha baland.
Shuning uchun ham, agar farzandingiz AQShning eng nufuzli oliygohlarida tahsil olishini istasangiz, uni matematika to’garagigadan ko’ra professional sportga berishingiz afzalroq.

Iqtisodiy tengsizlik iqtisodiy o’sishdan muhimroq masalami?
Yaqinda bir qiziq voqea sodir bo’ldi. Do’stim bilan Toshkent ko’chalaridan birida ketayotganimizda bir yosh lo’li qizni ko’rib qoldik. U nimadirdan xafa bo’lib yig’layotgandi. Shunda biz uni chaqirdik-da, qo’liga 50,000 so’m tutqizdik. Oldidagi do’sti buni ko’rib qolib, yonimizga yugurib keldi va unga ham pul berishimizni so’radi. Men 10,000 so’m chiqarib, qo’liga berdim. Pulni olib u “aka, menga ham 50,000 bering, unga berdingizku,” deb turib oldi va juda uzoq vaqt oldimizdan ketmay, ko’proq pul talab qilaverdi. Biz so’rovlariga ko’nmayotganimizni oxiri tushunib yetgach, kayfiyati tushkun holatda ketib qoldi.
U bolakay yo’q joydan 10,000 so’mlik bo’lib qolganiga xursand bo’lishni o’rniga, do’stidan kamroq olganligi uchun xafa bo’ldi. Ya’ni, unga qo‘shimcha 10,000 so‘m olib kelgan baxt, do‘stidan 40,000 so‘m kam olgani uchun paydo bo‘lgan tushkunlikdan sifat jihatidan pastroq edi. O’ylashimcha, u bolakay hozirgi tengsiz taqsimotdan ko’ra ikkalasi ham umuman pul olishmaganini afzalroq ko’rgan bo’lar edi.
Ushbu fenomen iqtisodiyotda
“inequality aversion”
deb ataladi. Unga ko’ra, insonlar tengsizlikdan jabr ko’rishadi va uni oldini olish uchun to’lashga ham tayyor bo’lishadi.
Agar iqtisodiy o’sish suratlari yetarlicha baland bo’lmasa, saylovchilar iqtisodiy o’sishni sekinlashtiradigan va shuni evaziga jamiyatdagi tengsizlik darajasini pasaytiradigan choralar uchun ovoz berishga moyil bo’lishadi.
Yoshi katta avlod Sovet Ittifoqi davrini sog’inib eslashlarining bir sababi ham shu deb o’ylayman. Deyarli har bir oila bugun Sovet davriga qaraganda yaxshiroq hayot kechiryapti. Ammo, daromadlardagi tafovut hozirgi kunda ancha kattaroq bo’lganligi sababli, ba’zilar “hamma o’sha paytlar bir xilroq edi” deb nostalgik fikrga borishadi. Ya’ni, kambag’alroq ammo tengsizlik darajasi pastroq bo’lgan davrni sog’inch bilan eslashadi.

​​
Bozor iqtisodiyoti va barqarorlik haqida
Yaqinda bir qiziq grafikka ko’zim tushib qoldi. Unda keltirilgan ma’lumotga ko’ra, insoniyat 2016-2021 yillar orasida butun 20-asr davomida ishlatilgan materiallarning 75%dan ortig’ini iste’mol qilgan emish.
Ya’ni, biz oldin 100 yilda iste’mol qilgan resurslarimizni hozirgi davrga kelib 10 yilga bormay ishlatib qo’yyapmiz
.
“The Circularity Gap Report 2024”
mualliflarining fikriga ko’ra, bu juda achinarli trend. Ular keltirayotgan sabab: “Yer sayyorasida yangi resurslar chegaralangan, biz esa bunday ketishda davom etsak, oxir-oqibat resurs zaxiralarimizni tezda bo’shatib qo’yamiz.”
Avvalambor, bu grafikni ko’rib men xavotirga tushishni o’rniga juda xursand bo’ldim. Oldin ham
aytganimday,
mamlakatlarning boylik darajasi ishlab chiqariladigan va iste’mol qilinadigan mahsulot va xizmatlarning hajmi bilan o’lchanadi.
Insoniyat ancha ko’proq materiallar ishlatayotgani biz boyroq hayot kechirayotganimizni bildiradi
.
Mualliflarning xavotiriga keladigan bo’lsak esa, insoniyatning resurslari tugab qoladi deb o’ylash ham noo’rin. Hisobotni tuzgan ekspertlarning tavsiyasi- mamlakatlar ko’proq qayta ishlashga urg’u berishlari kerak. Ammo,
bozor mexanizmlari to’g’ri ishlaydigan bo’lsa, qachon yangi materiallardan qayta ishlashga o’tish kerakligini narxlar belgilab beradi
.
Hozirgi kunda qayta ishlash darajasi pastmi? Demak, qayta ishlash bilan bog’liq xarajatlar yangi resurslarni ishlatishga ketadigan xarajatlardan balandroq. Agar yangi resurslar tanqis bo’lib qolsa, shunda ular qimmatlashishni boshlaydi, va biz qayta ishlashga o’tamiz. Buning uchun narxlar hukumatlar tomonidan emas, balki erkin bozor orqali belgilanishi kerak.
Xulosa qilib aytadigan bo’lsak: bozor mexanizmlari bizni nafaqat boyroq qiladi, balki barqarorroq hayot kechirishimizni ham ta’minlab beradi
.