On the Spectrum

Qishning so'nggi kunlaridan beri odamlarning qanday o'ylashiga qiziqishim paydo bo'ldi. Psixologiya professorim shu mavzuda ilmiy ish qilayotgani haqida gapirib qolganida, ko'proq ma'lumot aytishini so'ragan edik. Oldin hamma menga o'xshab o'ylarini bemalol so'zlarda yoza oladi, har xil tasvirlarni osongina shakllantira oladi deb o'ylardim. Eng qizig'i, hamma ham unaqa o'ylay olmas ekan. Tasavvur qiling-a?? Hamma ham shunchaki oddiy tasvirlarni miyasida paydo qila olmaydi. Bugun bir interviewni qidirish chog'imda shu haqidagi suhbatlarga duch kelib qoldim. Bir nechtasini ko'rib chiqdim. Hali ham hayratdaman.
Masalan, miyam hech qachon o'ylashdan, tasvirlarni, yozuvlarni ko'rishdan to'xtamaydi. Shuning uchun kino ko'rishdan ko'ra ko'proq kitoblar yoqadi, chunki tasavvurim kinolardan rangliroq, qiziqroq. Eng qizig'i, judayam ko'p tush ko'raman/eslab qolaman va bu deyarli har kuni sodir bo'ladi. Tushlarim shunaqa yorqinki, real hayot bilan aralashib ketadi, ertaga nima bo'lishini, o'qiyotgan kitobimning davomi, ko'rayotgan serialimning keyingi qismlari, xullas, juda yaqin kelajak bilan bog'liq hamma o'ylar tushimda bir necha marotaba namoyon bo'ladi. Tasavvur qilsam kifoya. Shuning uchun uzoq muddat tinch uxlashga qiynalaman.
Lekin umuman hech nimaning tasvirini miyasida paydo qilolmaydigan odamlar juda ko'p ekan. Mutlaqo hech nimani. Ularning ichki odamchalari bo'lmaydi, o'qiyotganlarida lablarini qimirlatib o'qisharkan hech nimani tasavvur qilmasdan, oynaga qarab faqat ovoz chiqaribgina gapira olisharkan. (This is still shocking). O'sha darsimda ham rasmlar bilan o'ylay olmaydiganlar ko'p edi. Ba'zilar rasmlar o'rniga so'zlarning qanday yozilishini ko'risharkan. Hamma narsani faqat harflar bilan ko'rish ham juda kutilmagan edi men uchun.
Ajoyib. Siz qanaqa o'ylaysiz?
@on_spectrum

I've been drawing lately.
@on_spectrum

Kuzgi semester boshlanish arafasida. O'qimoqchi bo'lgan kitoblarimni taxlab chiqdim. (I'm so excited to read them!!)
Uzoq dam olishdan keyin yana o'qishga qaytish kerak. Savollar ham to'xtab qoldi. Ularni davom ettirishga harakat qilaman.
Siz kuz uchun qanday kitoblarni reja qildingiz?
@on_spectrum

A3 - Munosabatlar (relationships)
1. Boshqa odamning sizga nisbatan his-tuyg‘ularini baholashda qiynalasizmi?
2. Boshqa odam sizning so‘zlaringiz yoki harakatlaringizga qanday munosabatda bo‘lishini baholashda qiynalyapsizmi?
3. Boshqalar osonlik bilan tushunadigan ijtimoiy ishoralarni siz ko‘pincha payqamay qolasizmi?
4. Noto‘g‘ri paytda kulib yoki jilmayib yuborasizmi?
5. Sizni odamovi, ichki dunyosiga berilgan yoki o‘z olamida yashaydi deb aytishganmi?
6. Sizning ijtimoiy muloqotga bo‘lgan ehtiyojingiz meyordan kamroq deb o'ylaysizmi?
7. Siz ko‘pincha yolg‘iz mashg‘ulotlarni yoki yolg‘iz vaqt o‘tkazishni afzal ko‘rasizmi?
8. O‘zingizdan ancha yosh yoki ancha katta yoshdagi odamlar bilan muloqot qilish tengdoshlaringiz bilan muloqot qilishdan ko‘ra osonroqmi?
9. Yanggi do'stlar orttirish qiyinroqmi siz uchun?
10. Do'stlaringizni saqlab qolishga qiynalasizmi?
Savollarga javoblaringizni xohlang izohlarda ulashing, xohlang o'zingizda qoldiring, xohlasangiz,
anonim
qilib yuborish ham mumkin.
@on_spectrum

Savollarni davom ettiramiz.
1. Suhbatdoshingizni ko'ziga qarashga, qo'l harakatlarini tushunishga va umuman tana bilan bog'liq xatti-harakatlarni tushunishga qiynalasizmi?
2. Sizning yuz ifodalaringiz vaziyatga to'g'ri kelmaganligini yoki hissiyotlaringiz bilan mos emasligini qachondir sizga aytishganmi?
3. Boshqalar sizga, hatto siz o‘zingizni shunday his qilmasangiz ham, yuz ifodangiz ko‘pincha g‘azablangan, tushkun yoki hissiz ko‘rinishini aytishganmi?
4. Sizga odamlarga noto‘g‘ri tarzda tikilib qarayotganingiz haqida aytishganmi?
5. Rasmga tushayotganda jilmayib tushishga qiynalasizmi?
6. Odamlarning ko'ziga qarash (eye-contact) hech noqulay, qiyin yoki hatto og'riqli tuyiladimi?
7. Boshqalar bilan gaplashayotganingizda yuzingizni boshqa tomonda o'ylash uchun yoki ortiqcha kuchli hissiyotlardan qochish uchun burib olasizmi?
8. Sizga juda baland, juda past yoki tushunish qiyin bo‘ladigan darajada tez gapirishingiz haqida aytishganmi?
9. Suhbatdoshingizning talaffuzi yoki nutq uslubiga o‘zingizni beixtiyor taqlid qilayotganingizni sezasizmi?
10. Nutqingiz bir xil ohangda yoki zerikarli ekanligini sizga aytishdimi?
11. Boshqalar sizni sovuqqon, loqayd yoki zerikkan deb ta’riflaganmi, aslida siz o‘zingizni shunday his qilmagan bo‘lsangiz ham?
12. Boshqa odamlarning yuz ifodalari yoki tana harakatlarini o‘qishda qiynalyapsizmi?
13. Sarkazmni anglashga qiynalasizmi?
Savollarga javoblaringizni xohlang izohlarda ulashing, xohlang o'zingizda qoldiring, xohlasangiz,
anonim
qilib yuborish ham mumkin.
@on_spectrum

Siz o'zingizda autizm bor deb o'ylaganmisiz hech?
Keling, AQShning DSM-5 qo'llanmasiga ko'ra tuzilgan savollarga javob berib ko'ramiz.
A1
1. Boshqalar bilan suhbat boshlash uchun yaqinlashishga qiynalasizmi?
2. Har xil ijtimoiy guruh yoki suhbatlarda qatnashish qiyinmi siz uchun?
3. Suhbatlashayotganingizda gapirish sizning navbatingiz ekanligini bilolmay qolasizmi?
4. Suhbatlarda tez-tez boshqalarni bo'lib qo'yish yoki uzoq pauzalarga uchrab turasizmi?
5. Ba'zida faqat o'zingiz suhbatni olib borayotgandek, eng ko'p gapni siz aytayotgandek bo'ladimi?
6. Boshqalar yoqtirgan mavzusi haqida gapirishni xohlaganda, juda tez zerikib qolasizmi?
7. Shunchaki kunlik hangomalarga aralashishda qiyinchilikka uchraysizmi?
8. Suhbatlarni odamlar bilan hissiy bog'lanish yo'li deb emas, balki faqatgina ma'lumot almashish deb ko'rasizmi?
9. Kimdir sizni tushunmaganda, o'sha narsani ikkinchi marta boshqacha yo'l bilan tushuntirishga qiynalasizmi?
10. Kimdir siz bilan hayajonini yoki quvonchli voqeani ulashganida, ularga qo'shilib xursand bo'lishga qiynalasizmi?
11. Sizni maqtashganda, qanday javob qaytarishni bilmaganingiz uchun noqulay ahvolga tushasizmi?
12. Boshqalar kabi ijtimoiy muloqotlardan zavq ololmagandek tuyilasizmi?
13. Sizni quchoqlashlarini yoki teginib mehrlarini ko'rsatishlarini yoqtirmaysizmi?
14. Boshqalardan yordam so'rashga qiynalasizmi?
Savollarga javoblaringizni xohlang izohlarda ulashing, xohlang o'zingizda qoldiring, xohlasangiz,
anonim
qilib yuborish ham mumkin. Yuqoridagilar esa savollarning boshlanishi.
@on_spectrum

"7 yosh autist bolam hali gapirmaydi"
Autizm bo'yicha muammolar 2-qism
10-15 va undan oshgan autist, lekin gapirmaydigan bolalarni uchratganman. Umrining oxirigacha gapirmasliklari ham mumkin. Imo-ishora tili? Ularning motorik harakatlari hatto cheklangan. Qanday qilib qo'lda gapirishni o'rganishsin. Kompyuter yoki yozish deysizmi? Hali bunday gaplashadiganlarni ham uchratmadim. Yozish ko'p vaqtni oladi. Ota-onalari bilan mayli, narsalarni qo'li bilan ko'rsatishsin, ularni olib borib imo qilishsin. Keyinchalik nima bo'ladi? Butun umr samarali muloqot turisiz yashashadimi?
Autizm - juda katta spektr. Ba'zilarniki qo'shimcha kasalliklar bilan qo'shilib keladi. Diqqat yetishmovchiligi, giperaktivlik, zabonsizlik, qo'l-oyoqlarining yaxshi ishlamasligi, oshqozon bilan bog'liq kasalliklar, miyaning emotsiyaga javob beradigan qismlari ishlamasligi, kayfiyat bilan bog'liq buzilishlar, bu ro'yxatni hali davom ettirish mumkin.
Kelayotgan o'quv yilimni aynan gapirmaydigan autistlar uchun muloqot turlarini o'rganishga sarflashni reja qilganman. O'zbekistonliklar xat-savodni samarali chiqaradigan va muloqot qilishgan yordam beradigan optimal yo'lni topishimiz kerak.
@on_spectrum

Autizm bo'yicha bir loyiha ustida ishlayapman. Ma'lumotlarni o'zbek tiliga tajima qilishim kerak. Lekin eng qiyin tomoni juda ko'p kasalliklarning nomini o'zbek tilidagi hujjat, lug'atlardan topa olmayapman. Boridek tarjima qilishga to'g'ri kelyapti.
AQSh nevrologik, psixologik kasalliklar uchun DSM-V deb ataladigan hujjatni ishlatishadi. Yevropa va Osiyoning bir qancha davlatlari esa ICD-11 dan foydalanishadi. Ikkisining maqsadi bir xil: kasalliklarning nomini to'liq tavsiflash va aniq baholash simptomlarini keltirish.
ICD-11 ning boshqa tillarga tarjima qismi bor. O'sha joyda o'zbek tilini ko'rib qoldim. Ammo hali hech qayerda eshitmadim kim tarjima qilayotganini, O'zbekistonda rostdan ham foydalanishga ruxsat olinganmi, hammasi noaniq.
Yoki bu haqida ma'lumot qayerdadir keltirilganmi?
@on_spectrum

Siz nima deb o'ylaysiz, nega erkaklarga 5 baravar ko'p autizm tashxisi qo'yiladi?
5x hazilakam farq emas, juda katta nisbatni keltirib chiqaradi.
@on_spectrum

ABA terapiya - autizmda qanday ishlatiladi?
ABA (Applied Behavior Analysis) therapy, yoki Ijobiy xulq-atvor tahlili terapiyasi odamga foydali ko‘nikmalarni bosqichma-bosqich o‘rgatish va zararli yoki mos kelmaydigan xatti-harakatlarni kamaytirishga yordam beradigan ilmiy asoslangan usuldir. U mukofot, takrorlash va ijobiy qo‘llab-quvvatlash orqali yangi ko‘nikmalarni o‘rgatadi. Ayniqsa, autizmni bor, rivojlanishdan orqada qolgan bolalar uchun rivojlangan mamlakatlarda keng qo'llanib keladi.
Buni
sodda qilib tushuntirgan video
ni uchratib qoldim. Germaniyaning avtomobilsozlik kompaniyasi Volkwagenning reklamalarining birida odamlarni eskalatordan ko'ra, zinalardan ko'proq foydalanishga undash experimenti o'tkaziladi. Shunchaki zinalarni pianino klavishlariga aylantirishadi. Bunga qiziqqan odamlarning eskalatordan foydalanish soni sezilarli ravishda kamayadi. Qarashsaki, zinalar musiqa chalishyapti)
ABA terapiya ham xuddi shunday ishlaydi. O'rgatilishi kerak bo'lgan xulq-atvor qiziqarli qilinadi, zinalar musiqa bilan odamlarga yaxshi kayfiyat bergani kabi mukofotlanadi yoki ijobiy quvvatlanadi.
@on_spectrum